Maska macho. Językoznawcze poszukiwania współczesnych modeli męskości w Meksyku

Wersja elektroniczna publikacji dostępna na licencji CC BY-SA 4.0 po 12 miesiącach od daty wprowadzenia do obrotu: lipiec 2025

Wersję drukowaną publikacji można nabyć w sklepie Wydawnictwa Naukowego Uniwersytetu Szczecińskiego: wn.usz.edu.pl/sklep/

Przez wiele dziesięcioleci badania nad męskością latynoamerykańskich mężczyzn skupiały się na kulcie macho – machismo, rozumianym jako „przesadna agresywność, upór w relacjach z innymi mężczyznami, arogancja i agresja seksualna w relacjach z kobietami” (Stevens 1973, s. 90). Traktując machismo jako fenomen obecny na całym kontynencie latynoamerykańskim, pomijano różnice pomiędzy społeczeństwami. W Meksyku kult macho miał i ma szczególne znaczenie – jest częścią meksykańskiej tożsamości narodowej, a meksykański macho jest postacią pozytywną: odważny, dumny, nie poddaje się, nikomu nie ufa, a kiedy cierpi, jest jak bohater narodowy, wytrzymuje, „nie pęka”. Do tego przekonania przyczyniły się dwie publikacje – El perfil del hombre y la cultura en México Samuela Ramosa (1938) oraz El laberinto de la soledad Octavia Paza, opublikowana po raz pierwszy w 1950 roku (1993). Zdaniem obu intelektualistów sytuacja narodu meksykańskiego wynika z jego kolonialnej przeszłości. Jako że ratunkiem dla upokorzonego i niepewnego meksykańskiego mężczyzny jest bycie macho, powiązano męskość z narodowością, a Meksykanom przypisano specjalną cechę narodową – odwagę. Głównym celem niniejszej książki jest zrozumienie praktyk dyskursywnych związanych z koncepcjami męskości w Meksyku i odpowiedź na pytanie, jaki jest stan współczesnego machismo, tak ważnego dla kultury meksykańskiej.

Analizę danych zebranych w trakcie badań etnograficznych poprzedza badanie źródeł językowych – słowników, zbioru przysłów i frazeologizmów, a także meksykańskich korpusów języka hiszpańskiego i korpusów referencyjnych hiszpańskich (subkorpusu meksykańskiego). Przede wszystkim badania te wskazują na różnice semantyczne między definicją terminu macho w Meksyku i Hiszpanii – o ile w obu krajach termin ten odnosi się zarówno do świata zwierząt i roślin, jak i do narzędzi, to w meksykańskiej odmianie języka hiszpańskiego termin ten dotyczy przede wszystkim mężczyzny o konkretnych, przeważnie pozytywnych cechach i definiuje go jako odważnego, silnego, męskiego, dominującego. Podobnie derywaty słowa macho wskazują na istotę jego męskości. Porównanie wyrażeń frazeologicznych i przysłów w Hiszpanii i Meksyku potwierdza te ustalenia – w Meksyku popularne wyrażenie frazeologiczne a lo macho oznacza działanie stanowcze, odważne, podejmowanie decyzji, dotrzymywanie słowa i mówienie prawdy. Podobnie „być bardzo macho” oznacza odwagę, brak strachu, zdolność do podejmowania trudnych decyzji i znoszenia niewygód.

Potwierdza to analiza korpusów języka hiszpańskiego w wariancie meksykańskim – cechami macho są odwaga, odpowiedzialność, brak lęku w obliczu śmierci, władza, atrakcyjność, potrzeba potwierdzenia własnej męskości (Corpus del Español Mexicano Contemporáneo, CEMC). Wyniki analizy w Corpus de las Sexualidades de México (CSMX) dowodzą, że macho jest atrakcyjnym seksualnie modelem męskości, choć niektóre analizowane konkordancje wskazują na jego negatywną ocenę. Co zaskakujące, pomimo przekonania o ważności postaci macho w meksykańskim społeczeństwie, częstotliwość tego terminu w meksykańskich korpusach języka hiszpańskiego jest niska. Co więcej, praktyczna nieobecność słowa w Corpus Histórico del Español en México (CHEM) potwierdza wstępną hipotezę, że termin zyskał na znaczeniu, a co za tym idzie, jego użycie wzrosło dopiero w XX wieku.

Przegląd korpusów referencyjnych Królewskiej Hiszpańskiej Akademii (meksykańskiego podkorpusu w Corpus de Referencia del Español Actual – CREA oraz w Corpus del Español del Siglo XXI – CORPES XXI) pozwala wyróżnić cztery dyskursy, które dotyczą: procesu stawania się macho; oczekiwań, jakie społeczeństwo ma w stosunku do macho; relacji między macho a kobietami i jego stosunku do homoseksualistów. Stawanie się macho wiąże się z dążeniem do pewnego ideału, mężczyzna musi udowodnić, że zasługuje na to miano, musi spełnić szereg wymagań: nie może płakać, musi znosić ból, żal, strach, nie może się wycofać. Pokazuje to przede wszystkim przez przemoc. Macho dzieli kobiety na dwie grupy: kobiety de casa i resztę. W przypadku „kobiet domowych” bycie macho wymaga opieki nad nimi, chroni je przed zagrożeniami, wspiera je oraz ich wspólne potomstwo. Innymi kobietami jednak gardzi, stosuje wobec nich przemoc, uprzedmiotawia je, traktuje je jak trofea do zdobycia. Jednocześnie czuje biologiczny imperatyw zapłodnienia i chce mieć jak najwięcej dzieci. Czwarty dyskurs dotyczący relacji pomiędzy macho a homoseksualistami nawiązuje do „stawania się macho”, gdyż macho to zaprzeczenie tego, czym jest homoseksualista, utożsamiany ze słabością, delikatnością i kobiecością. Pogarda macho dla gejów podobna jest do pogardy, z jaką mówi o kobietach. Jednakże, podobnie jak w przypadku kobiet, niechęć do homoseksualistów miesza się z fascynacją seksualną. Granicą, której macho nie może przekroczyć, jest penetracja – może penetrować, ale nie może pozwolić na penetrację. Stąd postać macho calado, heteroseksualnego mężczyzny, który ma doświadczenia homoseksualne.

Główną częścią monografii jest analiza transkrypcji wywiadów pogłębionych (54 godziny) z 28 mieszkańcami Guadalajary. Przy użyciu narzędzi korpusowych, tj. słów kluczowych, list frekwencyjnych, konkordancji, kolokacji i sieci kolokacji, analizie poddane są terminy określające mężczyzn: macho, machista, machismo, hombre, hombres; marido, esposo; padre, papá; hijo, niño; novio; hermano, amigo; chico, muchacho; gay, gays, homosexual, homosexuales. Na podstawie analizy kolokacji i konkordancji tych terminów odtworzony zostaje cały wachlarz współczesnych koncepcji męskości w Meksyku.

Struktura pytań w wywiadach będących podstawą badanego korpusu dotyczyła tematów wyodrębnionych na podstawie literatury zjawiska machismo. Można by oczekiwać, że w odpowiedzi na tak postawione pytania częstość występowania słowa macho/s będzie szczególnie wysoka. Jednakże w korpusie składającym się z ponad 340 tysięcy słów terminy denominujące mężczyzn macho (macho, machista i machismo) w sumie występują jedynie 239 razy. Co ważniejsze, mówiąc o kategoriach męskości, wielu informatorów i informatorek podkreślało różnice pomiędzy macho a mężczyznami. Bycie macho to posiadanie pewnego zestawu cech, zazwyczaj negatywnych, takich jak agresywność, zaborczość, władczość, apodyktyczność – „nie ma niczego dobrego” w byciu macho.

Mówiąc o mężczyznach, informatorzy i informatorki podkreślali ich szczególną pozycję – mężczyzna jest uprzywilejowany, adorowany, chwalony i szanowany. Ojciec i mąż są szanowani w domu, rozpieszczani i obsługiwani przez żony. Celem dziewczyny jest posiadanie narzeczonego, chłopaka, dlatego czasami trzeba go „złapać”, a czasami „uwiązać”, zachodząc w ciążę. Pragnienie posiadania syna jest bardzo silne, zwłaszcza wśród mężczyzn, którzy chcą przekazać swoje nazwisko i geny. Niemniej ta wyjątkowa pozycja mężczyzn, także w rodzinie, nie wynika z ich zalet. Informatorzy obu płci dość krytycznie oceniali swoich mężów, ojców, synów czy braci, mówili o ich niewierności, cynizmie, egoizmie, brutalności, porywczości i zazdrości. Co zaskakujące, odpowiedzialnością za takie zachowania obarczali często kobiety.

Mężczyźni cieszą się licznymi przywilejami. Pierwszym przywilejem jest władza oparta na autorytecie mężczyzny i jednocześnie strachu, który wywołuje. Jego zadaniem jest podporządkowanie sobie innych mężczyzn i kobiet, zwłaszcza tych w domu. Ojciec i mąż mają władzę nad domem, ponieważ bycie „pantoflarzem” (mandilón) to powód do wstydu. Kolejnym przywilejem jest wolność działania – mężczyzna „to ten, kto może”. Ma swobodę poruszania się, swoje męskie przestrzenie dla puros hombres, podczas gdy wolność kobiet i dziewcząt jest ograniczona z jednej strony przez rodziców, a z drugiej przez przemoc, której mogą doświadczać w przestrzeni publicznej. Mimo jednoznacznie negatywnej oceny macho-kobieciarza informatorzy mówią o przywileju korzystania z seksualności przez mężczyzn. Mężczyzna ma żonę, ale ma też prawo do uprawiania seksu poza małżeństwem, choć należy zauważyć, że rozmówcy mówili też o wierności i szacunku, jaki powinien okazywać żonie.

Definiując męskość, informatorzy przeciwstawiali cechy hombres cechom kobiet. Wyższość moralna kobiet wynika z macierzyństwa, dlatego są one w stanie zrozumieć mężczyzn, opiekować się nimi, służyć im (ale też nimi manipulować). Zaskakujące w tym kontekście są wypowiedzi kobiet o równości kobiet i mężczyzn: kobieta może robić to samo co mężczyzna, ma taką samą wartość jak on, może zarobić więcej niż jej mąż. Jednak informatorzy płci męskiej częściej opowiadali o tym, jak zmieniło się społeczeństwo ze względu na większy udział kobiet w rynku pracy. Rozmawiali także o przemocy kobiet wobec mężczyzn.

Analiza badań empirycznych przeczy idei, jakoby antagonistą macho był homoseksualista, a antagonizm ten wynikał z niepewności macho co do własnej męskości. Większość informatorów nie negowała męskości gejów, twierdząc, że orientacja homoseksualna nie ma znaczenia dla uznania kogoś za mężczyznę. Geje mogą ubierać się lub zachowywać jak hombre (choć są też „zniewieściali” geje). Traktowani są jak mężczyźni, cieszący się takimi samymi przywilejami jak reszta. Niektóre wywiady wskazują nawet na zalety homoseksualistów, odróżniające ich od heteroseksualnych mężczyzn, np. są mniej egoistyczni, mniej agresywni i bardziej dbają o siebie. Są uważani za przyjaciół kobiet. Nie oznacza to jednak akceptacji gejów w społeczeństwie. Informatorzy często mówili o cierpieniu homoseksualistów, o przemocy wobec nich, o konieczności ukrywania orientacji homoseksualnej. Co istotne, określenie „mężczyzna” (hombre) bez przymiotników także w wypowiedziach gejów oznacza heteroseksualnego mężczyznę, dopiero dodanie przymiotników gay lub homosexual oznacza geja. Hombre to także ten, który uprawia seks z mężczyznami, ale nie definiuje się jako gej (przez homoseksualistów nazywany też gejem macho). Często jest bardziej atrakcyjny dla homoseksualistów.

Choć rozmówcy nie wspominali o konieczności stawania się macho, w analizowanym korpusie można wyróżnić dyskurs „stawania się mężczyzną”: chłopcy są wychowywani como hombres, muszą udowadniać, że są lepsi od innych mężczyzn. Pomimo negatywnej oceny postaci macho oczekiwania społeczeństwa wobec mężczyzn są podobne. Podstawową różnicą w tych dwóch procesach jest stosunek do rodziny: macho chce mieć wiele dzieci, bo liczba potomków świadczy o jego męskości. Nie interesuje go jednak to, czy pocznie je w związku małżeńskim, czy poza nim, nie przejmuje się utrzymaniem licznego potomstwa. Współczesny Meksykanin musi wspierać rodzinę i sprawować najwyższą władzę w domu. Bycie ojcem i „mężczyzną domowym” (hombre de casa) wydaje się jedynym pozytywnym aspektem bycia mężczyzną. Taki mężczyzna jest odpowiedzialny i pracowity, jest żywicielem rodziny, który dba o domowników. Jeśli nie jest w stanie dopełnić tego obowiązku, cierpi, ma poczucie porażki. Praca i zarabianie pieniędzy to też podstawowe atrybuty ojca. Ojciec chroni swoje dzieci, ale też narzuca im swoją wolę, ustala warunki, czasem je bije. Ma absolutną władzę w domu, a jego autorytet opiera się na strachu. Choć zwykle jest nieobecny, stanowi dla dzieci ważny punkt odniesienia: ustala zasady, dzieci mu ufają, mogą na niego liczyć, jest dla nich oparciem, powiernikiem. Często ulega nałogom, czasem opuszcza rodzinę. Jego pozycja nie zależy jednak od tego, jak wykonuje swoje obowiązki. Niezależnie od tego, jak informatorzy oceniali własnego rodzica, bycie ojcem to jasna strona bycia mężczyzną. Istotne jest również wielokrotne używanie słowa padre jako przymiotnika oznaczającego coś, co jest „bardzo dobre, bardzo zabawne, dobrej jakości” (El Colegio de México 2020). W przeciwieństwie do słowa madre, które pojawia się w wielu idiomach i jest źródłem licznych derywatów i wyrażeń frazeologicznych, padre ma znaczenie wyłącznie pozytywne.

Wyniki analizy korpusowej są w monografii interpretowane w świetle teorii prototypowej Johna Taylora (2001). Postawiono hipotezę, iż macho należy traktować jak prototyp, gdyż przynależność do tej kategorii jest stopniowa, a zgodnie z literaturą przedmiotu w historii i kulturze Meksyku jest wielu „prototypowych macho”, np. przywódcy walki o niepodległość i rewolucji 1911 roku. Dane empiryczne pokazują, że współczesne odniesienia do tego prototypu są znacznie rzadsze i, co ważne, w większości negatywne. Informatorzy nie wspominali o bohaterach macho, jedynie sporadycznie określali dalekich krewnych lub znajomych mianem macho lub mówili o „jakimś typowym macho”, którego oceniali jednoznacznie negatywnie. Zastosowanie teorii prototypów pozwala jednakże na podsumowanie wyników analizy korpusowej w odniesieniu do różnych modeli męskości, a tym samym na uchwycenie cech wspólnych dla kategorii macho, mężczyźni, ojciec/tata i pan. Kategoria ojciec/tata ze względu na swój charakter jest analizowana jako kognitywny model Lakoffa (2007).

Agresja jest podstawową cechą macho – tak w literaturze przedmiotu, w źródłach językowych, jak i w definicjach formułowanych przez informatorów, dlatego osobny rozdział został poświęcony tematowi przemocy. Agresja związana jest z koniecznością udowadniania męskości i jest skierowana przeciwko wszystkim. We współczesnej literaturze na temat machismo przemoc ze strony mężczyzn stanowi najczęstszy wątek (Stevens 1965; Paz 1975, 1993; Basham 1976; Kaufman 1989; Garda 1998 i in.; Bustos Torres 1999). Ignorowanie niebezpieczeństwa, nieustanne udowadnianie własnej męskości jest przyczyną nadmiernej śmiertelności meksykańskich mężczyzn. Nie bez znaczenia jest również przemoc wobec kobiet. Zabijanie kobiet ze względu na płeć (feminicidio) zostało uznane za odrębne przestępstwo na mocy meksykańskiego Federalnego Kodeksu Karnego. Najczęstszym wytłumaczeniem dla narastającej przemocy jest machismo. Do badania fragmentów wywiadów, w których informatorzy lub informatorki opowiadali o przemocy, wykorzystano narzędzia zaproponowane przez Theo van Leeuwena (2008), jednego z głównych przedstawicieli krytycznej analizy dyskursu. Wybór tej perspektywy wynika z jednej strony z tego, że męskość jest konstruktem opartym na płci kulturowej (gender), z drugiej zaś – korpus powstały w wyniku transkrypcji wywiadów pogłębionych stanowi dyskurs rozumiany jako „sposoby zachowania, interakcji, wartościowania, myślenia, wierzenia, mówienia, a często także czytania i pisania, które są akceptowane jako istota określonych ról (lub »typów ludzi«) przez określone grupy ludzi” (definicja J.J. Gee, za: Locke 2004, s. 7). Informatorzy i informatorki, opowiadając o swoim życiu, o swoich bliskich i sąsiadach, uzasadniali swoje wybory, zachowania i przekonania i w ten sposób, w swoich opowieściach, dokonywali rekontekstualizacji praktyk społecznych. Ten „nieprzejrzysty” proces rekontekstualizacji jest osią Discourse and Practice. New Tools for Critical Discourse Analysis van Leeuwena (2008) i umożliwia dokładne przyjrzenie się aktorom społecznym przemocowych praktyk: sprawcom i ofiarom.

W opowiadaniach informatorów najczęstszą ofiarą przemocy były kobiety, choć informatorzy często mówili również o przemocy wobec mężczyzn, a trzecią grupę ofiar stanowiły dzieci. W przypadkach przemocy wobec kobiet najczęstszą transformacją sprawcy jest kategoryzacja, a dokładniej identyfikacja relacyjna – informatorzy i informatorki mówili o członkach rodziny: mąż, tata, dziadek. narzeczony, szwagier, przyjaciel lub znajomy. Ani razu nie wymienili nazwiska sprawcy. Pojawił się również temat przemocy między kobietami, najczęściej w rodzinie (identyfikacja relacyjna). Identyfikacja relacyjna jest jednocześnie najrzadszą transformacją w przypadku, gdy ofiarą jest mężczyzna. Sprawcą przemocy wobec mężczyzn jest najczęściej informator płci męskiej (‘ja’) – następuje jego aktywizacja. Racjonalnym uzasadnieniem dla przemocy jest wtedy albo samoobrona, albo prowokacja ze strony innego mężczyzny. Podobnie, gdy sprawcą jest grupa – ‘my’, informatorzy aktywizują sprawcę i ofiarę, a jednocześnie dokonują asymilacji (kolektywizacji), w której aktorem społecznym nie jest jednostka, ale grupa. Gdy informator opowiada o aktach przemocy wobec własnej żony, aktywizuje żonę, w ten sposób obwiniając ją o swoją agresję. Zarówno w przypadku przemocy wobec kobiet, jak i mężczyzn pojawia się generalizacja – ‘mężczyzna’ lub ‘mężczyźni’ (kolektywizacja) występują zwykle w opowieściach wyjaśniających przyczyny przemocy, tj. alkoholizm lub niewierność, lub w porównaniach z kobietami jako sprawcami przemocy. Wykluczenie, czyli pominięcie sprawcy zdarzeń, jest najczęściej stosowane w opisach przemocy, zwłaszcza werbalnej, wobec osób nieheteronormatywnych. Informatorzy niechętnie mówili o przemocy, której byli sprawcami lub ofiarami: kobiety częściej mówiły w takich sytuacjach o ‘jej’ mężu lub narzeczonym, a nie o własnym partnerze, a mężczyźni przekształcali działania żony, co usprawiedliwiało użycie wobec nich siły (żony, choć były ofiarami, w takich sytuacjach były aktywizowane).

Użycie określeń takich jak macho czy machista w roli sprawców przemocy jest przykładem transformacji, którą van Leeuwen nazwał symbolizacją, a w której rzeczywistego aktora zastępuje „fikcyjny” aktor z odległej lub mitycznej przeszłości. Informatorzy opowiadali o przemocy ze strony macho, podając definicję terminu macho lub opisując hipotetyczne sytuacje. Potwierdza to hipotezę, że macho jest dla nich prototypem, postacią odległą w czasie i nie odpowiada za przemoc w Meksyku.

Ostatni fragment książki podsumowuje językoznawcze poszukiwania modeli męskości i jednocześnie pyta o kondycję meksykańskiego machismo na początku XXI wieku. Kryzys gospodarczy, który spowodował zubożenie społeczeństwa meksykańskiego i zmusił kobiety do szukania pracy, a także wpływy tzw. feminizmu ludowego wymusiły zmiany społeczne, co z kolei pociągnęło za sobą zmiany w pojmowaniu męskości. Niektórzy badacze odnotowali zmniejszenie siły machismo (Bustos Torres 1999). Inni przewidywali wzrost neomachismo (Escobar Latapí 1996) kładącego nacisk na pozytywne cechy mężczyzny – mężczyzna ma być odważny, silny, odporny, kontrolować sytuację, dbać o dobro innych, być żywicielem rodziny (Martínez Munguía 2013, s. 187). Jeszcze inni mówią o „niewidzialnym machismo” – obecnym „w prawie wszystkich aspektach codziennego życia mężczyzn i kobiet” (Castañeda 2012, s. 27). W literaturze przedmiotu dominuje pogląd, że machismo przetrwało i przetrwa, pomimo iż pojawiają się ruchy mężczyzn poszukujących nowych modeli męskości i publikowane są książki głoszące „Nie rodzimy się macho”. Wnioski z niniejszej książki wydają się (przynajmniej częściowo) zaprzeczać powyższemu. Macho to postać odległa w czasie, należąca do przeszłości, przestarzały pierwowzór. Potwierdza to analiza aktorów aktów przemocy – gdy informatorzy nie mówili o konkretnych przypadkach, o których wiedzieli lub w których brali udział, nigdy nie wymieniali macho jako sprawcy. Podobnie „robienie czegoś jak macho” nie pojawia się w korpusie. Nie oznacza to jednak rewolucji w praktykach społecznych, ale raczej ewolucyjną zmianę – postać macho stała się wyłącznie negatywna, jednak zachowania przypisywane tej postaci to wciąż zachowania meksykańskich mężczyzn. Dyskurs na temat mężczyzny jest wielowymiarowy, ma wiele odcieni i trudno jednoznacznie go ocenić czy odtworzyć prototyp. Pozycja mężczyzny jest wyjątkowa, ma wiele przywilejów, ma władzę, często nie ponosi odpowiedzialności za swoje czyny. I choć według naszych informatorów i informatorek Meksykanie nie chcą być macho, w XXI wieku o wiele łatwiej jest być meksykańskim mężczyzną niż kobietą.