Ośrodki wojewódzkie w Polsce – ujęcie alternatywne. Część 2

Data udostępnienia wersji cyfrowej na licencji CC-BY-SA: sierpień 2024

Niniejszy tom stanowi drugą część monografii poświęconej ośrodkom wojewódzkim w Polsce. Zakres badań obejmuje 18 miast, z wyjątkiem rozdziału 5, gdzie pominięta została Warszawa, oraz 4 – bez Lublina. Badane miasta były siedzibami władz samorządu województwa – sejmiku i zarządu województwa oraz wojewody lub jednego z tych organów władz publicznych. W sześciu rozdziałach dokonano klasyfikacji badanych miast przy zastosowaniu różnych, alternatywnych wobec najczęściej spotykanych w literaturze, podejść badawczych.

Rozdział 1, pt. Ośrodki wojewódzkie w edukacji szkolnej, zawiera charakterystykę najbardziej rozpowszechnionej i podstawowej wiedzy na temat ośrodków wojewódzkich, jaka jest oferowana w procesie edukacji geograficznej w polskich szkołach – na poziomie szkoły podstawowej, gimnazjum i liceum. Problematyka ta nie była do tej pory podejmowana w literaturze naukowej. Tomasz Rydzewski, który jest czynnym nauczycielem akademickim i licealnym, przeanalizował podręczniki szkolne z geografii pod kątem pojawiania się w nich informacji o poszczególnych ośrodkach wojewódzkich w Polsce. Autor skoncentrował się głównie na ustaleniu, czy nazwy wojewódzkich ośrodków pojawiają się w podręcznikach szkolnych na różnych etapach edukacji szkolnej oraz w jakiej formie i kontekście, zarówno pod względem treści, jak i form graficznych (mapy, tabele, wykresy, fotografie). Zostały wzięte pod uwagę podręczniki szkolne trzech wiodących wydawnictw pedagogicznych: Nowej Ery, Operonu i Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych, w których przeanalizowano sekcje dotyczące zagadnień społeczno-ekonomicznych i geografii regionalnej w Polsce. Ponadto do celów porównawczych przeanalizowano zawartość obecnego obowiązującego przed reformą systemu edukacji, która została wprowadzona w 1999 r. Końcowym efektem badań jest zestawienie wartości liczbowych określających częstotliwość występowania nazw poszczególnych ośrodków wojewódzkich w podręcznikach na poszczególnych etapach szkolnej edukacji geograficznej oraz próba ustalenia prawidłowości, które wpływają na taki system. Dokonana została także hierarchizacja ośrodków wojewódzkich ze względu na procentowy udział występowania w podręcznikach poszczególnych nazw miast będących stolicami województw. Najwięcej miejsca w nich miała Warszawa, Gdańsk i Kraków, a najmniej Opole, Zielona Góra, Kielce i Gorzów Wielkopolski.

Kwestie związane ze stanem zdrowia mieszkańców były przedmiotem badań Tomasza Michalskiego, który w rozdziale 2, pt. Umieralność w ośrodkach wojewódzkich, przedstawił zróżnicowanie natężenia umieralności w ośrodkach wojewódzkich według grup chorób, płci i wieku oraz umieralności niemowląt w 2016 r. Przeprowadzona analiza miała na celu znalezienie prawidłowości w tym zakresie. Zastosowano 6 zmiennych: śmierć surowa, śmierć standaryzowana wiekowo, współczynnik podobieństwa struktur śmierci, nadmierna śmiertelność mężczyzn, zgony niemowląt, struktura zgonów niemowląt. W trakcie przeprowadzonej analizy stwierdzono, że w praktyce nie było ani regularności przestrzennych, ani związanych z wielkością lub innymi cechami ośrodków wojewódzkich. Jedynie w przypadku śmierci surowej i śmierci znormalizowanej pod względem wieku zauważono, że była ona znacznie wyższa w ośrodkach miejskich byłych dzielnic przemysłowych (Łódź, Katowice).

Poziom bezpieczeństwa mierzony liczbą przestępstw analizowała Natalia Sypion-Dutkowska, a wyniki przedstawiła w rozdziale 3, pt. Przestępczość w ośrodkach wojewódzkich w Polsce. W swoich badaniach wykorzystała wskaźnik intensywności przestępstw w przeliczeniu na liczbę mieszkańców. Wskaźnik ten został obliczony dla lat 2013–2017 ogółem oraz w podziale na kategorie przestępstw: kryminalne, gospodarcze, drogowe oraz przeciwko rodzinie i opiece, życiu i zdrowiu, mieniu i wolności. Na podstawie tych wskaźników podzielono badane miasta na 3 grupy. Ponadto przeprowadzono typologię ośrodków wojewódzkich z wykorzystaniem metody bonitacji punktowej. Każde miasto otrzymało punkty zgodnie ze wskaźnikami intensywności przestępczości: 3 punkty za wysoki wskaźnik intensywności przestępczości danego rodzaju przestępstwa, analogicznie 2 punkty za średni i 1 punkt za mały. Wykonano mapy radarowe tego typu i są one pogrupowane w zależności od podobieństwa konstrukcji. Ośrodki wojewódzkie różnią się znacznie pod względem struktury przestępczości – wyróżniono 6 rodzajów. Większość ośrodków wojewódzkich charakteryzuje się średnim wskaźnikiem intensywności przestępczości. Katowice zdecydowanie wyróżniają się niemal wszystkimi wskaźnikami na wysokim poziomie. Kolejnymi bardzo zagrożonymi centrami wojewódzkimi są Poznań i Wrocław, które mają 4 wskaźniki na wysokim poziomie. Położone w zachodniej Polsce 3 najmniejsze ośrodki wojewódzkie (Gorzów Wielkopolski, Opole i Zielona Góra) charakteryzują się wysokim wskaźnikiem intensywności przestępczości. Rzeszów ma wszystkie wskaźniki intensywności przestępczości na niskim poziomie. Generalnie wyższy poziom przestępczości występuje na zachodzie, a niższy we wschodniej części Polski.

Kolejne 3 rozdziały mają charakter syntetyzujący i alternatywny wobec dotychczasowych podejść badawczych. Stanowią próbę zastosowania w empirycznych badaniach miast koncepcji powszechnie znanych w naukach ekonomicznych, społecznych i humanistycznych, lecz rzadko konkretyzowanych i weryfikowanych: równoważenia rozwoju miasta (sustainability), osobowości miast według teorii pięcioczynnikowego modelu osobowości (Big Five) oraz odporności, kruchości i antykruchości miast (robustness, fragility, antifragility) według koncepcji Nassima Nicholasa Taleba.

Rozdział 4, pt. Strategie równoważenia rozwoju ośrodków wojewódzkich w świetle analizy SWOT, dotyczy zagadnień równoważenia rozwoju zawartych w dokumentach strategicznych poszczególnych ośrodków wojewódzkich. Badania Jacka Rudewicza polegały na opartej na drobiazgowej analizie kwantyfikacji i ewaluacji analiz SWOT zawartych w strategiach rozwoju miast w kontekście zasad rozwoju zrównoważonego. W badaniach pominięto Lublin ze względu na brak w strategii tego miasta analizy SWOT. Pierwszy cel rozdziału Jacka Rudewicza ma charakter metodologiczny, autor starał się przedstawić i przetestować metodę kwantyfikacji informacji napisanych w formie zdań i akapitów zawartych w tekstach strategii rozwoju lokalnego. Drugim celem była analiza wyników analiz SWOT obecnych w lokalnych strategiach rozwoju miast i poszukiwanie prawidłowości w ich strukturze. Badano przynależności wyników analizy SWOT do problemów opisanych w podsystemach zrównoważonego rozwoju: ekonomicznym, społecznym i środowiskowym. W trakcie badania dokumentów strategicznych miast zauważono istnienie elementów analizy SWOT, które można zebrać w dodatkowe grupy problemów. Dotyczyły one przestrzeni miejskiej i zagadnień związanych ze znaczeniem miasta w kontekście jego obszaru metropolitalnego i szerszego otoczenia, np. regionalnego i krajowego, a nawet międzynarodowego. Rezultaty badania wskazują na nierównomierne podchodzenie twórców większości strategii do poszczególnych problemów rozwoju zrównoważonego. Najwięcej uwagi w analizie SWOT poświęcono elementom społeczno-ekonomicznym (siły, słabości, możliwości, zagrożenia). W mniejszym stopniu badano elementy na tle pozostałych, rzadziej i niejako drugoplanowo te związane z przyrodą i ochroną środowiska oraz planowaniem przestrzennym.

Kolejny, 5 rozdział, autorstwa Przemysława Łonyszyna, pt. Osobowości ośrodków wojewódzkich w Polsce, traktuje o osobowości miast wojewódzkich. Podjęte badania stanowią próbę przeniesienia na grunt badań geograficznych metodologii zaczerpniętej z psychologii. Autor wykorzystał tutaj popularny wśród psychologów pięcioczynnikowy model osobowości. Badania tego typu mają w Polsce charakter pionierski. Na podstawie przeprowadzonych analiz wyodrębniono 6 klas miast według podobieństwa posiadanych cech.

Rozdział 6, autorstwa Marka Dutkowskiego, pt. Ośrodki wojewódzkie – odporne, kruche, antykruche, zawiera kolejną propozycję alternatywnego podejścia do badań miast, przedstawioną w pracach Taleba (2010, 2013). Autor ten sformułował pojęcia odporności, kruchości i antykruchości jako cech złożonych układów, opisujących ich reakcje na impulsy zewnętrzne, w tym silne i nieoczekiwane (czarne łabędzie). Ta propozycja umożliwia rozszerzenie podejścia badawczego opartego na koncepcji „odporności miasta”, wg której są one dzielone na odporne i nieodporne. Celem tego rozdziału jest przedstawienie możliwości wykorzystania koncepcji Taleba w badaniu 18 ośrodków wojewódzkich w Polsce. Określono cechy modelowe centrów, które pozwalają uznać je za odporne (z pozytywną lub negatywną tendencją rozwojową), kruche lub antykruche. Odporne miasta słabo reagują na impulsy zewnętrzne, które zwykle nie zakłócają ich długoterminowej tendencji rozwojowej. Początkowo kruche miasta zachowują swój potencjał i pozycję, ale szybko je tracą. Miasta antykruche początkowo tracą swój potencjał i znaczenie, ale w następnym okresie, w wyniku wewnętrznych zmian strukturalnych, szybko się rozwijają. Analiza empiryczna objęła lata 1970–2017, tj. prawie pół wieku. W tym czasie w Polsce miało miejsce 5 silnych impulsów, które gruntownie zmieniły zasady życia gospodarczego, społecznego i politycznego: 1970 – tzw. wydarzenia grudniowe, 1980 – powstanie „Solidarności” i stan wojenny (1981–1983), 1989 – upadek PRL i początek transformacji ustrojowej, 1999 – utworzenie 16 dużych województw samorządowych, 2004 – przystąpienie Polski do Unii Europejskiej. W celu przeprowadzenia empirycznej, syntetycznej oceny sytuacji miasta i jego zmian wykorzystano miarę udziału ludności danego ośrodka wojewódzkiego w ogólnej liczbie ludności tych ośrodków. Na podstawie analizy wykresów zmian tego udziału, z zastosowaniem kryteriów wklęsłości, wypukłości i dodatnich lub ujemnych kierunków liniowych wprowadzonych przez Taleba, 18 ośrodków wojewódzkich podzielono na 4 grupy. Wyróżniono 3 odporne ośrodki wojewódzkie, z których wszystkie mają populację od 100 do 400 tys. mieszkańców, z rosnącą tendencją rozwojową (Białystok, Rzeszów, Zielona Góra), oraz 3 odporne ośrodki wojewódzkie, wszystkie o liczbie mieszkańców większej niż 400 tys. mieszkańców, z malejącą tendencją rozwojową (Katowice, Łódź, Poznań). Za kruche miasta uznano aż 7 ośrodków wojewódzkich, w większości stolic regionów historycznych, o znaczeniu regionalnym, z liczbą mieszkańców od 100 do 400 tys. mieszkańców: Bydgoszcz, Gorzów Wielkopolski, Kielce, Lublin, Olsztyn, Opole i Toruń. Pięć ośrodków o znaczeniu międzynarodowym i krajowym oraz pełniących funkcje metropolitalne, o liczbie mieszkańców przekraczającej 400 tys. mieszkańców, zostało uznanych za antykruche: Gdańsk, Kraków, Warszawa, Wrocław i Szczecin.