Stolice byłych 49 województw w Polsce – wybrane zagadnienia rozwoju miast

Data udostępnienia wersji cyfrowej na licencji CC-BY-SA: sierpień 2024

W dniu 1 stycznia 2019 r. minęło 20 lat od wejścia w życie reformy administracyjnej kraju, w wyniku której liczba województw została ograniczona z 49 do 16, a liczba ośrodków wojewódzkich zmalała do 18.

Celem badań była ocena miast posiadających w latach 1975–1998 status stolicy województwa pod względem wybranych aspektów rozwoju. Badania objęły 49 miast, a zakres analizy obejmował 3 aspekty: przemiany demograficzne, w tym: zmiany liczby ludności, migracje, przyrost naturalny i struktury wieku; podmioty administracji i usług publicznych oraz powiązania i dostępność transportową.

We wstępie omówiono zmiany granic administracyjnych i rangi badanych miast w Polsce w dwóch okresach, 1945–1989 i 1989–2019, zwrócono przy tym uwagę na klasyfikację badanych miast przyjętą w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. Przedstawiono także przegląd badań nad byłymi ośrodkami wojewódzkimi prowadzonych po 1998 r., zwracając szczególną uwagę na opracowania obejmujące całą badaną grupę miast.

Drugi rozdział zawiera ocenę badanych miast pod względem przemian demograficznych. Podstawą badań było założenie, że posiadanie statusu ośrodka wojewódzkiego ma duży wpływ na kierunek i dynamikę zmian demograficznych. Uwzględniono zmiany liczby ludności i jej składowych – salda ruchu naturalnego i wędrówkowego oraz struktury wieku i płci ludności. W okresie 1975–2018 zauważalny był zupełnie inny trend w zmianach liczby ludności w grupie byłych i obecnych miast wojewódzkich. W latach 1975–1989 liczba ludności w badanych miastach rosła, przy czym dynamika wzrostu była większa w ośrodkach, które uzyskały status wojewódzkich w 1975 r. Po przemianach ustrojowych w 1989 r. kierunek zmian ludności był dalej dodatni, ale jego dynamika wyraźnie osłabła. Po 1998 r. w większości byłych miast wojewódzkich nastąpił znaczny spadek liczby ludności, potęgowany zagraniczną migracją zarobkową po 2004 r. Z kolei w miastach wojewódzkich początkowo kontynuowana była tendencja nieznacznego spadku liczby ludności, która pod koniec tego okresu miała już kierunek dodatni. W latach 1975–1998 wzrost liczby mieszkańców ówczesnych miast wojewódzkich był spowodowany znacznymi wartościami zarówno przyrostu naturalnego, jak i salda migracji. Po 1998 r. w większości obecnych i we wszystkich 31 byłych miastach wojewódzkich utrzymuje się ubytek naturalny ludności, a także ujemne saldo migracji wynikające głównie z procesów suburbanizacyjnych.

Trzeci rozdział poświęcono bazie instytucjonalnej – przedstawiono w nim aktualny stan sektora administracji publicznej i usług wyższego rzędu. Pod uwagę wzięto urzędy i instytucje o charakterze ponadlokalnym (rządowe, samorządowe, wymiaru sprawiedliwości, samorządy zawodowe). Pełnienie funkcji wojewódzkich związane było z obecnością wielu instytucji o znaczeniu ponadlokalnym i subregionalnym oraz zdecydowanie większą atrakcyjnością tego typu ośrodków z punktu widzenia przedsiębiorców. Praktycznie we wszystkich badanych aspektach (instytucje publiczne, samorządy zawodowe, podmioty gospodarcze) widoczna była centralizacja. Odznaczała się ona wyraźnie na dwóch poziomach: stolicy państwa i stolic województw. Istotne znaczenie miało także położenie danego ośrodka, np. Skierniewice i Piotrków Trybunalski były w cieniu wielkich miast – Warszawy i Łodzi – co odbijało się na mniejszej liczbie ulokowanych tam instytucji. W stolicy koncentrowało się 10% wszystkich analizowanych podmiotów publicznych oraz dodatkowo wszystkie urzędy i instytucje centralne. Wyraźnie większą bazę instytucjonalną posiadało 17 badanych miast, które pełniły funkcje wojewódzkie przed 1975 r. Spośród byłych miast wojewódzkich wyróżnia się pod tym względem Radom, Koszalin, Bielsko-Biała i Częstochowa. Przeprowadzona analiza wskazuje również, że administracja rządowa i sądownictwo, pomijając stolicę, były bardziej rozłożone przestrzennie. Natomiast instytucje samorządu wojewódzkiego i organy samorządów zawodowych koncentrowały się przede wszystkim w obecnych ośrodkach wojewódzkich.

Czwarty rozdział zawiera analizę zmian w zakresie podmiotów gospodarczych i bezrobocia. W sprawozdawczości statystycznej brak jest odpowiednich danych zarówno pod względem szczegółowości jak i kompletności, które dotyczą podmiotów gospodarczych w latach 1975–2018. Uniemożliwia to dogłębną i rzetelną analizę podmiotów gospodarczych w całym spektrum czasowym. Dlatego też w badaniach pod uwagę wzięto okres po wprowadzeniu w 2008 r. Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD 2007). W latach 2009–2018 liczba zarejestrowanych w REGON podmiotów gospodarczych w grupie obecnych miast wojewódzkich była zdecydowanie wyższa niż w byłych ośrodkach wojewódzkich (około 4-krotnie). Wprawdzie obecne ośrodki pełniące funkcje wojewódzkie stanowiły zdecydowaną mniejszość liczebną w stosunku do byłych ośrodków wojewódzkich, to jednak ze względu na swoją znaczną liczbę ludności, a przede wszystkim status administracyjny, były pod względem rozwoju gospodarczego jednostkami zdecydowanie atrakcyjniejszymi dla przedsiębiorców. Liczba podmiotów gospodarczych w obecnych miastach wojewódzkich praktycznie w całym badanym okresie rosła, zwiększając się z 1141 tys. (2009) do 1385 tys. (2018), co dało w efekcie dynamikę wzrostową na poziomie 16,8%. Odmiennie kształtowała się sytuacja w byłych ośrodkach wojewódzkich. Wszystkie miasta z tej grupy cechowały się fluktuacjami na przemian wzrostów i spadków liczby zarejestrowanych podmiotów gospodarczych. W efekcie, mimo upływu 9 lat, stan liczbowy podmiotów gospodarki narodowej nieznacznie się zwiększył (z 321,9 tys. w 2009 r. do 325,8 tys. w 2018 r.), osiągając dynamikę wzrostową na poziomie zaledwie 1,22%. Największą liczbą podmiotów gospodarczych w 2018 r. charakteryzowała się Warszawa (433,8 tys.), co stanowiło ponad 21% wszystkich przedsiębiorstw zarejestrowanych na terenie 49 analizowanych miast. Wysoka dominacja Warszawy wynika z pełnionych przez nią funkcji miasta stołecznego, co sprawia, że jest ona idealnym miejscem do prowadzenia działalności gospodarczej. Należy jednak pamiętać, że liczba podmiotów zarejestrowanych w rejestrze REGON jest przeszacowana – część firm została zlikwidowana, ale nie zostało to odnotowane w rejestrze.

Począwszy od 1989 r., w Polsce pojawiło się zjawisko bezrobocia, które jednak w różnym stopniu dotknęło obecne i byłe miasta wojewódzkie. Ze względu na bardziej rozbudowany i elastyczny rynek pracy w dużych miastach bezrobocie w obecnych ośrodkach wojewódzkich przybierało wartości średnio o 1–2% niższe niż w byłych miastach wojewódzkich. Największym poziomem bezrobocia rejestrowanego w 2018 r. charakteryzowały się przede wszystkim byłe ośrodki wojewódzkie, np. Radom (12,1%), Ciechanów (11,2%), Przemyśl (11,2%), Biała Podlaska (10,5%) i Włocławek (10,4%), a wśród obecnych miast wojewódzkich Białystok (6,2%). Najmniejszą stopą bezrobocia na koniec badanego okresu charakteryzowały się z kolei głównie obecne miasta wojewódzkie, takie jak Poznań (1,2%), Warszawa (1,5%), Katowice (1,6%), Wrocław (1,8%) i Kraków (2,4%), a wśród byłych ośrodków wojewódzkich Bielsko-Biała (1,9%).

Piąty rozdział poświęcony jest kwestiom powiązania badanych ośrodków z siecią transportową i wybranym aspektom dostępności transportowej. Dokonano tutaj oceny roli ośrodków wojewódzkich w Polsce z lat 1975–1998 jako węzłów transportowych. Przeanalizowano także zmiany w zakresie rozwoju infrastruktury transportowej w Polsce, które wpłynęły na dostępność transportową badanych miast. Osobno oceniono poziom rozwoju i dostęp do infrastruktury transportowej oraz dostęp do stolicy państwa, województwa i najbliższego ośrodka metropolitalnego – w tym przypadku z analizy wyłączono Warszawę. W zakresie poziomu rozwoju i dostępu do infrastruktury transportowej najwyższą ocenę uzyskały Warszawa i Wrocław, a zaraz za nimi Poznań, natomiast najniższą Łomża. Pod względem dostępu do stolicy i najbliższego ośrodka metropolitalnego najwyższą ocenę uzyskały: Piotrków Trybunalski, Konin, Częstochowa, Siedlce, Sieradz, Kielce, Łódź, Radom, natomiast najniższą: Koszalin, Krosno, Przemyśl, Suwałki, Zamość. W przeprowadzonych badaniach jako węzeł transportowy najlepiej z byłych miast wojewódzkich wypadł Piotrków Trybunalski, a z obecnych: Kraków, Katowice, Łódź, Poznań, Toruń i Bydgoszcz. Wynikało to z położenia na skrzyżowaniu ważnych szlaków transportowych oraz dobrych połączeń komunikacyjnych. Natomiast najgorzej wypadło Krosno i Zamość. Wynikało to z peryferyjnego położenia tych miast, na szlakach transportowych o mniejszym znaczeniu. Pod względem transportowym najbardziej straciła Łomża, która całkowicie utraciła dostęp do kolei. Do innych byłych miast wojewódzkich położonych peryferyjnie liczba połączeń została znacząco ograniczona – najbardziej odczuły to Zamość i Krosno.

Podsumowując, należy stwierdzić, że miasta, które uzyskały status województwa, zaczęły dynamicznie rosnąć. Trzeba jednak zaznaczyć, że w przypadku dostępności i powiązań transportowych kluczowe znaczenie miało położenie na głównych międzynarodowych lub ważnych krajowych szlakach zarówno drogowych, jak i kolejowych. Z przeprowadzonych badań wynika, że byłe ośrodki wojewódzkie w porównaniu z obecnymi charakteryzowały się większym spadkiem liczby ludności, mniejszą liczbą instytucji administracji rządowej i samorządowej oraz podmiotów gospodarczych, a także często mniejszą dostępnością transportową.