Ośrodki subregionalne w Polsce

Data udostępnienia wersji cyfrowej na licencji CC-BY-SA: sierpień 2024

Celem badań prezentowanych w monografii jest wskazanie ośrodków subregionalnych w Polsce oraz ocena ich potencjału społeczno-gospodarczego.

We wstępie odniesiono się do kwestii policentryczności sieci osadniczej oraz jej znaczenia. Podkreślono, że Polska odznacza się silnie policentryczną siecią osadniczą, jednak widoczna jest centralizacja, co stoi w sprzeczności z założeniami polityki Unii Europejskiej. Coraz sprawniej funkcjonujące układy policentryczne wskazywane są bowiem jako istotny element równoważenia rozwoju.

W drugim rozdziale przeanalizowano: strukturę miast, dokumenty planistyczne na różnych poziomach (europejskim, krajowym i regionalnym) oraz kilkanaście opracowań naukowych zawierających różnego rodzaju klasyfikacje i typologie miast w Polsce. Na tej podstawie dokonano wyboru miast do dalszych badań. Wytypowano 120 miast stanowiących ośrodki subregionalne – zarówno główne, uzupełniające, jak i potencjalne. Decydujące znaczenie przy wyborze danego miasta miało jego wskazanie jako ośrodka ponadpowiatowego w przynajmniej jednym dokumencie planistycznym (109 miast). Następnie lista ta została uzupełniona na podstawie analizy wybranych opracowań naukowych. Zbiór ten stanowił przedmiot badań w kolejnych rozdziałach.

W rozdziale trzecim dokonano charakterystyki i oceny rozwoju społeczno-gospodarczego 120 wytypowanych wcześniej miast. W analizie uwzględniono 6 grup czynników: potencjał demograficzny – liczba ludności i jej zmiany; położenie względem innych większych ośrodków miejskich – tzw. peryferyjność; rolę danego ośrodka jako węzła transportowego – z uwzględnieniem transportu wewnętrznego (miejskiego) i zewnętrznego; bazę instytucjonalną, w zakresie podmiotów publicznych o znaczeniu ponadpowiatowym; wybrane uwarunkowania gospodarcze, tj. poziom rozwoju przedsiębiorczości i instytucje otoczenia biznesu; rozwój społeczeństwa obywatelskiego – organizacje pozarządowe i frekwencję w wyborach samorządowych.

Zdecydowana większość badanych miast w ostatnich latach notowała ubytek mieszkańców, który w przypadku Wałbrzycha w latach 2000–2019 przekroczył 15%. Jedynie w 10 badanych miastach liczba ludności w ostatniej dekadzie wzrosła – największy wzrost, powyżej 10%, odnotowano w Ełku i Wejherowie. Za najlepiej rozwinięty węzeł transportowy w grupie badanych miast uznano Częstochowę, natomiast najsłabiej wypadły Chełmno i Ustka. Wśród badanych miast wyraźnie wyższym poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego, a zwłaszcza rozbudowaną bazą instytucjonalną, charakteryzowały się byłe miasta wojewódzkie. Najwyżej ocenione zostały Częstochowa, Tarnów, Koszalin, Legnica, Suwałki i Bielsko-Biała. Z badanych miast niepełniących w przeszłości funkcji wojewódzkich najwyższym, ponad przeciętnym poziomem rozwoju, odznaczały się Sanok, Wałcz i Zakopane – ze względu na rozwój społeczeństwa obywatelskiego – oraz Kędzierzyn-Koźle, Grudziądz i Starachowice – ze względu na rozwój gospodarczy.

Rozdział czwarty zawiera analizę powiązań i zasięgu oddziaływania wybranych miast. Uwzględniono funkcjonalne obszary miejskie według projektu ESPON 1.4.3, miejskie obszary funkcjonalne według delimitacji w Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju do 2030 r. i Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, związki ZIT (Zintegrowane Inwestycje Terytorialne) i stowarzyszenia obszarów funkcjonalnych. Wskazano potencjalne subregiony policentryczne oraz aglomeracje i konurbacje miejskie tworzone przez badane miasta. Odwołano się do koncepcji regionów miejskich opartej na zasięgach dojazdów do pracy oraz przeanalizowano dostępność transportową do potencjalnych ośrodków subregionalnych. Uwzględniono czas dojazdu samochodem osobowym z ośrodków gminnych oraz połączenia komunikacji zbiorowej pomiędzy badanymi miastami. Przedstawiono propozycję delimitacji subregionów oraz zaprezentowano studium przypadku, obejmujące wcześniejsze własne badania zasięgu subregionów na Pomorzu.

Z przeprowadzonej analizy wynika, że większość z badanych miast wchodziło w skład miejskich obszarów funkcjonalnych, tworzonych samodzielnie lub z innymi miastami. Przy założeniu 91 subregionów (ośrodki subregionalne i wojewódzkie) prawie 60% ośrodków gminnych w Polsce znalazłoby się w zasięgu trzydziestominutowego dojazdu samochodem do najbliższego ośrodka subregionalnego. Powiązania komunikacją zbiorową pomiędzy badanymi miastami i ośrodkami wojewódzkimi były zróżnicowane. W przypadku 4 zespołów badanych miast połączenia zapewniała m.in. komunikacja miejska. Natomiast najsłabszymi powiązaniami charakteryzowały się Wieluń, Busko-Zdrój, Bełchatów i Słubice.

Przedstawione badania wpisują się w koncepcję policentrycznego rozwoju kraju – pokazują potencjał miast, które powinny zapewniać dostęp do usług ponadpodstawowych, w tym publicznych.