Kronika, to jest historyja świata Marcina Bielskiego okiem językoznawcy


ISBN: 978-83-7972-939-5    ISBN (online): 978-83-7972-940-1    ISSN: 0860-2751    OAI    DOI: 10.18276/978-83-7972-940-1
CC BY-SA   Open Access 

Issue archive / T. (MCDXLVIII) 1374

Year:2025
Field:Field of Humanities
Discipline:linguistics
Keywords: Diachronic linguistics Polish language of the 16th century language of Marcin Bielski the Book of Kohelet literary peritexts of Kronika to jest historyja świata
Authors: Dorota Kozaryn ORCID
Uniwersytet Szczeciński

Information

Electronic version of the publication available under CC BY-SA 4.0 license after 12 months from the date of release: July 2025

Printed version of the publication can be purchased in the store of the University of Szczecin Press: wn.usz.edu.pl/sklep/

Abstract

Kronika, to jest historyja świata by Marcin Bielski with the eye of a linguist

This monograph focuses on the language of Kronika, to jest historyja świata [Chronicle of the whole world] by Marcin Bielski, the third edition of the first history of the world of 1564 in Polish language published in the 16th century.


The chapters of the first part of this monograph present the translation of the Book of Kohelet by Marcin Bielski from the perspective of the translation technique of his choice (rendering the basis word for word, and also changing the syntax of certain elements, adding new words, omitting whole verses and parts thereof, condensing the basis, making changes of a stylistic nature) applied to the bases used by the translator – contrary to what Marcin Bielski claimed beforehand – all in Latin, two by St. Jerome: Commentarius in Ecclesiasten and Ecclesiastes qui apud Hebraeos Coeleth dicitur, and one by Martin Luther: Ecclesiastes Solomonis, comparison of this translation with the second and third editions of the Chronicle, and the reasons for introducing the entire translation of the Book of Ecclesiastes therein (Marcin Bielski espoused the Church reformation put forward by Martin Luther).


The chapters of the second part of this monograph analyze selected elements of the peritexts (title, marginalia, errata) in order to present the linguistic aspect of Kronika, to jest historyja świata through the prism of the care the author and publisher had for the final shape and usefulness of the peritexts for studies conducted by historians of literature, book, or culture, and also historians of language.

Translated Katarzyna Makowska

Bibliography

1.Bibliografia podmiotowa
2.Biblia sacra juxta Vulgatam Clementinam, editio electronica plurimis consultis editionibus diligenter præparata a Michaele Tvveedale, Londini 2005, s. 705–719, https://rchbiblijny.pl//ebook/wulgata.pdf, dostęp 2.06.–29.08.2024.
3.Bielski M., Kronika, to jest historyja świata, t. 1–3, oprac. D. Śnieżko, D. Kozaryn przy współudziale E. Karczewskiej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2019.
4.Bielski M., Kronika, to jest historyja świata na sześć wiekow a czterzy monarchije rozdzielona, z rozmaitych historykow, tak w Świętym Piśmie krześcijańskim, żydowskim, jako i pogańskim, wybierana i na polski język wypisana dostateczniej niż pierwej, z przydanim wiele rzeczy nowych, od początku świata aż do tego roku, ktory sie pisze 1564, z figurami ochędożnymi i własnymi, Kraków 1564, https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/2138/edition/3650/content, dostęp sierpień 2024.
5.Bielski M., Kronika, to jest historyja świata na sześć wiekow a czterzy monarchije rozdzielona, z rozmaitych historykow, tak w Świętym Piśmie krześcijańskim, żydowskim, jako i pogańskim wybierana i na polski język wypisana dostateczniej niż pierwej, z przydanim wiele rzeczy nowych od początku świata aż do tego roku, ktory sie pisze 1564 z figurami ochędożnymi i własnymi, wyd. fotooffsetowe, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1976.
6.Bielski M., Kronika wszytkiego świata na sześć wiekow a na czwory księgi takież monarchije rozdzielona, rozmaitych historyj, tak w Świętym Piśmie jako w prostym, z kosmografiją nową i z rozmaitemi krolestwy, tak pogańskimi, żydowskimi, jako krześcijańskimi, w ktorej też żywoty papieskie, cesarskie i krolow inych takież książąt, od początku świata aż do tego roku, ktory sie pisze 1554. Między ktoremi też nasza Polska jest z osobna położona i Świata Nowego wypisanie. Dostateczniej pisana i pilniej niż pirwsza, z figurami ochędożnemi, Kraków 1554, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/240912/edition/237915/content, dostęp 1.07.–29.08.2024.
7.Bielski M., Kronika wszytkiego świata na sześć wiekow, monarchije czterzy rozdzielona, z kosmografiją nową i z rozmaitemi krolestwy, tak pogańskimi, żydowskiemi, jako i krześcijańskiemi, z Sybillami i proroctwy ich, po polsku pisana, z figurami. W ktorej też żywoty cesarskie, papieskie i tych krolow z ich krolestwy: asyryjskich, egipskich, żydowskich, greckich, perskich, tureckich, węgierskich, czeskich i inych rozmaitych, tak krolow, książąt, jako inych przełożonych od początku świata aż do tego roku, ktory sie pisze 1551, są napisane. Między ktoremi też nasza Polska na ostatku z osobna jest wypisana, Kraków 1551, https://polona.pl/item-view/ 8bbfd597-98ee-41e0-a53b-f75006de9033?page=640, dostęp sierpień 2024.
8.Ecclesiastes qui apud Hebraeos Coeleth dicitur libellus sane utilissimus utpote in quo vere christianus homo magna ex parte instituitur relictis vanitatem et temerariis rerum supfluarum curis, unde et cunctis assi duae lectitandus, Impresur Cracoviae per Hieronymum Vietorem. Anno domini 1522, plik pdf. Luter M., Ecclesiastes Solomonis cum annotionibus, Drukarnia Johanesa Lufta, Wittenberga 1532, https://play. google.com/store/books/details/Ecclesiastes_ Solomonis_ cum_annotationibus?id=ez9bAAAAcAAJ&hl=en_US, dostęp 2.06.–29.08.2024. S. Eusebii Hieronymi, Commentarius in Ecclesiasten, ad Paulam et Eustochium, k. 381–498, plik pdf, documentacatholicaomnia.eu/02m/0347-0420,_Hieronymus,_Commentarius_In_Ecclesiasten,_MLT.pdf (dostęp 06.–08.2024).
9.Św. Hieronim, Komentarz do Księgi Eklezjastesa, tłum. K. Bardski, Wydawnictwo M, Kraków 1995.
10.Bibliografia przedmiotowa
11.Bajerowa I., Początki polskiego dyskursu naukowego – język dzieł Marcina Bielskiego i Stanisława Grzepskiego, „Onomastica Slavogermanica” 2008, t. XXVII, s. 73–79.
12.Bardski K., Strukturyzacja Księgi Koheleta. Uwagi na marginesie przekładu, w: Mów, Panie, bo słucha sługa Twój. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Ryszarda Rubinkiewicza SDB w 60 rocznicę urodzin, zebrał i oprac. W. Chrostowski, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1999, s. 29–49.
13.Borecki M., Kształtowanie się normy językowej w drukach polskich XVI wieku (na przykładzie oboczności typu pirwszy//pierwszy), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974.
14.Brożek J., Spławski D., Reformacja, kontrreformacja i antyjezuityzm w Polsce w XVI i XVII wieku, https://kzostrow.pl/reformacja-kontrreformacja-i-antyjezuityzm-w-polsce-w-xvi-i-xvii-wieku/, dostęp 2.07.2024.
15.Bukowski J., Dzieje reformacyi w Polsce od wejścia jej do Polski aż do jej upadku według najnowszych źródeł. T. 1. Początki i terytorialne rozprzestrzenienie się reformacyi, Drukarnia W.L. Anczyca i Spółki, Kraków 1883.
16.Chotkowski W., Marcin Luter w 400-letnią rocznicę urodzin, Wydanie Redakcji „Przeglądu Polskiego”, Kraków 1883.
17.Chrzanowski I., Marcin Bielski. Studium historyczno-literackie, wyd. II poprawione i uzupełnione, Książnica–Atlas, Lwów–Warszawa 1926.
18.Decyk-Zięba W., Czy Marcin Bielski znał literaturę staroruską?, „Slavia Orientalis” 1988, t. 37, nr 2, s. 289–293.
19.Estreicher K., Bibliografia polska. Część III (obejmująca druki stuleci: XV–XVIII w układzie alfabetycznym). Części III, t. XX, litera T, https://www.estreicher.uj.edu.pl/staropolska/ baza/wpis/?sort=id&order=1&id=202702&offset=112168&index=26, dostęp 22.08.2024. Gaffiot F., Dictionnaire illustré latin-français, Librairie Hachette, Paris 1934.
20.Głowiński M., Kostkiewiczowa T., Okopień-Sławińska A., Sławiński J., Słownik terminów literackich, wyd. II poszerzone i poprawione, red. J. Sławiński, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1988.
21.Górski K., „Nowy Testament” Scharffenbergera, w: tegoż, Z historii i teorii literatury. Seria druga, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1964, s. 98–115.
22.Gruchała J.S., Dawid objaśniony. Marginalia w „Psałterzu” Jakuba Lubelczyka z 1558 roku, w: Marginalia w książce dawnej i współczesnej, red. B. Mazurkowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 79–100.
23.Harrington W.J., Klucz do Biblii, tłum. J. Marzęcki, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2000.
24.Hawrysz M., Problemy tłumaczenia Nowego Testamentu w świetle metajęzykowych uwag Marcina Czechowica, w: Naród. Religia. Język. Materiały z konferencji 17–19 maja 2010, red. A. Ceglińska-Gajda, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011, s. 99–116.
25.Hildebrand D. von, Serce. Rozważanie o uczuciowości ludzkiej i uczuciowości Boga-Człowieka, tłum. J. Koźbiał, Wydawnictwo W drodze, Poznań 1987.
26.Jakiel E., O niektórych właściwościach przekładu Księgi Koheleta Marcina Bielskiego, „Studia Ełckie” 2022, nr 1, s. 23–37.
27.Juda M., Pismo drukowane w Polsce XV–XVIII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- -Skłodowskiej, Lublin 2001.
28.Kłodzińska K., Nieznane wydanie „Satyr” Marcina Bielskiego w Bibliotece Kórnickiej, w: Z zagadnień teorii i praktyki bibliotekarskiej, red. J. Augustyniak, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, Wrocław 1961, s. 355–382.
29.Kochan A., Rola marginaliów w „Postępku prawa czartowskiego”, w: Marginalia w książce dawnej i współczesnej, red. B. Mazurkowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 101–117.
30.Komorowska M., Prolegomena do edycji dzieł Piotra Skargi, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012.
31.Korolko M., Pionier sarmackiego dziejopisarstwa – Marcin Bielski, w: Pisarze staropolscy. Sylwetki, red. S. Grzeszczuk, t. 1, Wiedza Powszechna, Warszawa 1991, s. 439–473.
32.Kozaryn D., Arka Przymierza w „Kronice, to jest historyi świata” Marcina Bielskiego, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 2021, vol. 28 (48), nr 2, s. 75–85.
33.Kozaryn D., Expressions in the Descriptions of Ortodox Christianity in „Kronika, to jest historyja świata” by Marcin Bielski (1564), „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 2023, vol. 30 (50), nr 2, s. 61–78.
34.Kozaryn D., Koheletowa „marność” według Marcina Bielskiego na tle XVI-wiecznych przekładów biblijnych, „Słowo i Świat” 2022, t. 39, nr 2, s. 105–116.
35.Kozaryn D., O czym Marcin Bielski nie napisał, czyli o pewnym typie uwag metatekstowych w „Kronice, to jest historyi świata” (1564), „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica” 2020, nr 15, s. 145–153.
36.Kozaryn D., O marginaliach w Marcina Bielskiego „Kronice, to jest historyi świata” (1564). Prolegomena, w: Verba multiplicia, veritas una. Prace dedykowane Profesor Alicji Pihan-Kijasowej, t. 1, red. T. Lisowski, P. Michalska-Górecka, J. Migdał, A. Piotrowska-Wojaczek, A. Sieradzki, Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, Poznań 2020, s. 241–252.
37.Kozaryn D., O tym, co żydowskie... Uwagi Marcina Bielskiego w „Kronice, to jest historyi wszytkiego świata”, w: Studia hebraica. Księga pamiątkowa Seminarium Wiedzy o Hebrajszczyźnie Biblijnej dedykowana Pani Profesor Kamilli Termińskiej, red. M. Zając, I. Kida, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 135–151.
38.Kozaryn D., Obraz kobiety w „Kronice, to jest historyi wszytkiego świata” Marcina Bielskiego, w: Kobieta w zwierciadle języka i kultury, red. A. Archangielska, M. Hordy, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2017, s. 423–446.
39.Kozaryn D., Odkrywanie znaczenia w tekstach dawnych, w: Historia języka w XXI wieku. Stan i perspektywy, red. M. Pastuch i M. Siuciak, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2018, s. 270–276.
40.Kozaryn D., Początki polskiego chrześcijaństwa na podstawie „Kroniki, to jest historyi wszytkiego świata…” Marcina Bielskiego, „Poznańskie Spotkania Językoznawcze” 2017, t. 33, s. 33–42.
41.Kozaryn D., Świat muzyki instrumentalnej w „Kronice, to jest historyi świata” (1564) Marcina Bielskiego, w: Horyzont polszczyzny. Prace ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Dubiszowi w pięćdziesięciolecie Jego pracy naukowej i dydaktycznej, red. M. Piasecka i M. Wojtyńska-Nowotka, Towarzystwo Kultury Języka, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2023, s. 411–420.
42.Kozaryn D., „Zawżdy usty śpiewali”, czyli o muzyce wokalnej w „Kronice, to jest historyi świata” Marcina Bielskiego (1564), „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica” 2022, nr 17, s. 132–144.
43.Kozaryn D., Szczaus A., Uwagi etymologiczne w dawnych tekstach użytkowych (na przykładzie „Kroniki, to jest historyi świata” Marcina Bielskiego, „Informacyi matematycznej” Wojciecha Bystrzonowskiego i „Nowych Aten” Benedykta Chmielowskiego), „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 2021, vol. 28 (48), nr 2, s. 87–106.
44.Kozaryn D., Szczaus A., Uwagi o języku w dawnych tekstach użytkowych, Wydawnictwo GRAFFORM, Szczecin 2017, tu zwłaszcza cz. 1: Uwagi o języku w dawnej kronice, s. 11–44.
45.Książek-Bryłowa W., Wacław Potocki i jego „Ogród, ale nieplewiony”, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2009. Langkammer H., Słownik biblijny, wyd. 4, Księgarnia św. Jacka, Katowice 1990.
46.Lenartowicz-Zagrodna A., „Eklezyjastes” Hieronima z Wielunia (1522). Transliteracja i transkrypcja. Monografia języka, Księży Młyn Dom Wydawniczy, Łódź 2011.
47.Leńczuk M., Polskie glosy w XV-wiecznych łacińskich rękopisach jako problem historycznojęzykowy, w: Jak badać teksty staropolskie, red. T. Mika, D. Rojszczak-Robińska, O. Stramczewska, Wydawnictwo Rys, Poznań 2015, s. 79–101.
48.Leńczuk M., Problemy terminologiczne w opisywaniu glos polskich na przykładzie XV-wiecznych tłumaczeń kanonu mszy św., „Kwartalnik Językoznawczy” 2010, nr 2, http://kwartjez.amu. edu.pl/kwartalnik_numer_2.html, dostęp 3.11.2019.
49.Leńczuk M., Staropolskie przekazy kanonu Mszy Świętej. Wariantywność leksykalna, Instytut Badań Literackich PAN, Stowarzyszenie „Pro Cultura Litteraria”, Warszawa 2013.
50.Lewaszkiewicz T., Uwagi o związkach leksykalnych między polskimi dziełami historiograficznymi (rekonesans badawczy), „Slavia Occidentalis” 1978, t. 35, s. 33–42.
51.Lisowski T., Delimitacyjno-semantyczne wykładniki graficzne renesansowej krytyki tekstu w Nowym Testamencie (1551, 1552) w przekładzie Stanisława Murzynowskiego, „Slavia Occidentalis” 2014, t. 72, s. 111–120.
52.Lisowski T., Polszczyzna początku XVI wieku. Problemy wariantywności i normalizacji fonetyki i fleksji, Wydawnictwo WiS, Poznań 1999.
53.Loret J., Czechizmy w „Żywotach filozofów” i w pierwszym wydaniu „Kroniki świata” Marcina Bielskiego, Łódź 1955 [nadbitka artykułu].
54.Łatak K., Biblioteka kanoników regularnych laterańskich w Krakowie do końca XVI wieku, „Echa Przeszłości” 2002, nr 3, s. 37–47.
55.Mały słownik zaginionej polszczyzny, red. F. Wysocka, Wydawnictwo Lexis, Kraków 2003.
56.Marginalia w książce dawnej i współczesnej, red. B. Mazurkowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019.
57.Miakiszew W., O przyczynach dwóch ornitologicznych nieporozumień w „Kronice wszytkiego świata” Marcina Bielskiego, „LingVaria” 2024, nr 1, s. 185–196.
58.Mika T., Tytuły w „Rozmyślaniu przemyskim”. Część I – Struktura, w: Język religijny dawniej i dziś. Materiały z konferencji, Gniezno 15–17 kwietnia 2002, red. S. Mikołajczak i T. Węcławski, Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, Poznań 2004, s. 309–317.
59.Nowak D., Najważniejsze jest zwiastowanie Ewangelii – specyfika interpretacji biblijnej Marcina Lutra, w: Reformatorzy, red. i oprac. Ł. Barański, M. Hinz, J. Sojka, Bielsko-Biała 2013, s. 24–33.
60.Ocieczek R., Marginalia w „Oblężeniu Jasnej Góry Częstochowskiej”. Próba wpisania dzieła w życie literackie lat siedemdziesiątych XVII wieku, w: Literatura i kultura polska po „potopie”, red. B. Otwinowska, J. Pelc, przy współudziale B. Falęckiej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, Wrocław 1992, s. 173–185.
61.Ocieczek R., O różnych aspektach badań literackiej ramy wydawniczej w książkach dawnych, w: O literackiej ramie wydawniczej w książkach dawnych, red. R. Ocieczek, Uniwersytet Śląski, Katowice 1990, s. 7–20.
62.Ong W.J., Druk, przestrzeń i zamknięcie, w: Antropologia słowa. Zagadnienia i wybór tekstów, oprac. G. Godlewski, A. Mencwel, R. Sulima, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004, s. 499–508.
63.Pawiński A., O Marcinie Bielskim kilka nowych szczegółów, „Tygodnik Ilustrowany” 1880, nr 216, s. 102–103.
64.Pawiński A., O Marcinie Bielskim kilka nowych szczegółów, „Tygodnik Ilustrowany” 1880, nr 219, s. 155–157.
65.Pihan-Kijasowa A., Przegląd badań nad grafią i fonetyką doby średniopolskiej po 1965 roku, w: Dokument pisany w badaniach historyka języka polskiego. Z badań nad grafią i fonetyką historycznej polszczyzny, red. M. Kuźmicki, M. Osiewicz, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra–Poznań 2010, s. 127–147.
66.Pisma. Przekład interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracją i indeksem słów hebrajskich i aramejskich, oprac. i wstęp A. Kuśmirek, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 2009, s. 470–503.
67.Przyklenk J., Staropolska kronika jako gatunek mowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009.
68.Rzepka W.R., Walczak B., Hapaks legomena z dzieł Marcina Bielskiego w „Słowniku polszczyzny XVI wieku”, „Prace Filologiczne” 1985, t. XXXII, s. 323–335.
69.Sitkowska A., Na połów dusz ludzkich. O literackiej ramie wydawniczej w edycjach kazań Piotra Skargi (XVI w. – XVIII w.), Wydawnictwo Energeia, Warszawa 1998.
70.Sleidanus J., De statu religionis et reipublicae Carolo V caesare commentarii, Wydawnictwo Petrusa Fabriciusa, Frankfurt nad Menem 1572, https://archive.org/details/bub_gb_mfVKAAAAcAAJ/page/n3/mode/2up, dostęp 29.08.2024.
71.Słownik literatury staropolskiej. Średniowiecze – renesans – barok, red. T. Michałowska, przy udziale B. Otwinowskiej, E. Sarnowskiej-Temeriusz, wyd. II poprawione i uzupełnione, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, Wrocław 1998.
72.Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa, http://spxvi.edu.pl, dostęp 6.–08.2024.
73.Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 10, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo PAN, Kraków 1988–1993.
74.Słownik wiedzy biblijnej, red. B.M. Metzger, M.D. Coogan, tłum. A. Karpowicz i in., konsultacja wydania polskiego W. Chrostowski, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1997.
75.Sokół A., Polskie przekłady pism Lutra, https://www.ptwe.org.pl/wp-content/uploads/2017/06/sokol_przeklady-lutra.pdf, dostęp 1.07.2024.
76.Starowieyski M., Le Livre de l’Ecclésiastes dans l’antiquité chrétienne, w: Gregory of Nyssa, Homilies on Ecclesiastes. An English Version with Supporting Studies Proccedings of the Seventh International Colloquium on Gregory of Nyssa (St Andrews, 5–10 September 1990), red. S.G. Hall, Walter de Gruyter, Berlin–New York 1993, s. 405–440.
77.Szybowska U., Zapiski pożeracza ksiąg. O rodzajach i funkcjach marginaliów na podstawie notatek Jana Bernarda Bonifacia, Wydawnictwo Jasne, Pruszcz Gdański 2012.
78.Śnieżko D., „Kronika wszytkiego świata” Marcina Bielskiego. Pogranicze dyskursów, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004.
79.Winiarska-Górska I., Pisownia wielką i małą literą w krakowskich drukach Macieja Wirzbięty – quodlibet czy konwencja?, w: Dokument pisany w badaniach historyka języka polskiego. Z badań nad grafią i fonetyką historycznej polszczyzny, red. M. Kuźmicki, M. Osiewicz, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra–Poznań 2010, s. 189–221.
80.Winiarska-Górska I., Szesnastowieczne przekłady Pisma Świętego na język polski (1551–1599) jako gatunek nowożytnej książki formacyjnej, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2017.
81.Zarębski R., Nazwy geograficzne w polskich przekładach Nowego Testamentu z XVI i XVII wieku. Analiza i słownik, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2020.
82.Zierhofferowa Z., Zierhoffer K., Adaptacja zachodnioeuropejskiego nazewnictwa przejętego z łaciny przez polszczyznę XVI wieku, „Onomastica” 1992, t. XXXVII.
83.Zierhofferowa Z., Zierhoffer K., Przejmowanie nazewnictwa z narodowych języków zachodnioeuropejskich przez polszczyznę XVI wieku, „Onomastica” 1994, t. XXXIX.
84.Zierhofferowie K. i Z., Polska a Europa w świetle nazw geograficznych, Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, Poznań 2007.
85.Zwoliński P., Uwagi o języku Marcina Bielskiego, w: Odrodzenie w Polsce. Historia języka, t. 3, cz. 1, red. M.R. Mayenowa, Z. Klemensiewicz, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1960, s. 61–106.