Strategiczna rachunkowość zarządcza w zrównoważonym rozwoju jednostek gospodarczych

Wersja elektroniczna publikacji dostępna na licencji CC BY-SA 4.0 po 12 miesiącach od daty wprowadzenia do obrotu: luty 2025

Odpowiedzią na problemy współczesnego świata jest konsekwentna i całościowa na wszystkich poziomach realizacja koncepcji zrównoważonego rozwoju. Priorytetowym celem korporacyjnym jest obecnie oferowanie kierunku generowania opłacalnych rozwiązań problemów i realizacji potrzeb ludzi i planety, a nie czerpanie zysków z kreowania problemów dla ludzi lub planety. Tworzenie wartości – o którym mowa – obejmuje nie tylko wartość finansową, ale też wartość szerszej grupy interesariuszy. Takie ukierunkowanie stwarza zapotrzebowanie na systemy wspierające zarządzanie strategiczne.

Do systemów, które odgrywają znaczącą rolę w opracowaniu i realizacji strategii biznesowej i kształtowaniu wyników organizacji, niewątpliwie należy strategiczna rachunkowość zarządcza, łączy bowiem strategię z rachunkowością. Istnieje zgoda, zarówno wśród teoretyków, jak i praktyków gospodarczych, co do tego, że priorytety strategiczne powinny być wspierane przez odpowiednie narzędzia rachunkowości zarządczej, ułatwiające procesy podejmowania decyzji strategicznych i ich realizację do osiągnięcia zakładanych celów interesariuszy. Dynamiczne zmiany zewnętrznych i wewnętrznych warunków prowadzenia działalności stanowią powód ewolucji strategii konkurencyjnej. Stosownie do niej powinny ewaluować założenia teoretyczno-metodyczne strategicznej rachunkowości zarządczej. Skutkuje to koniecznością dostosowania jej do aktualnych potrzeb zarządzających, ukierunkowanych na realizację strategii zrównoważonego rozwoju.

Celem monografii jest zatem określenie uwarunkowań determinujących rozwiązania w zakresie strategicznej rachunkowości zarządczej, uwzględniających aspekty zrównoważonego rozwoju, przybliżenie jej istoty, cech, zakresu i zadań, stosowanych instrumentów oraz kompetencji i umiejętności ekspertów rachunkowości zarządczej, wspierających zarządzających w całym procesie tworzenia trwałej wartości – od wizji, misji, przez formułowanie strategii, jej wdrożenie, aż po pomiar dokonań i raportowanie interesariuszom.

Całość rozważań została ujęta w siedmiu rozdziałach. Przedstawione w nich treści są wynikiem przeprowadzonych szerokich studiów krajowej i zagranicznej literatury przedmiotu oraz prowadzonych badań własnych. W ich wyniku autorzy sformułowali następujące wnioski:

1. Podmioty gospodarcze prowadzą działalność na podstawie koncepcji społecznej odpowiedzialności, która to koncepcja koreluje ze zrównoważonym rozwojem, zapewniając wszystkim żyjącym na Ziemi wysokie standardy środowiskowe, ekonomiczne oraz społeczno-kulturowe.

2. Strategiczna rachunkowość zarządcza jest wynikiem ewolucji i dostosowania do zmieniających się potrzeb w zakresie zarządzania przedsiębiorstwem, tak aby mogła w pełni realizować zadania wynikające z definicji. Jej atrybutami, według opinii większości autorów, są: orientacja na środowisko zewnętrzne, analiza danych finansowych i niefinansowych oraz perspektywa długoterminowa.

3. Technologie cyfrowe w połączeniu ze zmianą sposobu myślenia mogą zapewnić nowe możliwości planowania, zarządzania i zrównoważonego rozwoju. Ważną rolę odgrywają tu również pracownicy działów finansowo-księgowych. Poziom ich zaangażowania w strategiczne procesy zarządzania uzależniony jest od splotu wielu czynników. Zaliczono do nich umiejętności i chęci księgowych, ich postrzeganie przez dyrektora i zarząd oraz uwarunkowania informacyjne i zasobowe przedsiębiorstwa. Wiele z wymaganych umiejętności księgowi i kontrolerzy już mają, ale wciąż wiele z nich wymaga uzupełnienia.

4. Nowe zadania i wyzwania stojące przed strategiczną rachunkowością zarządczą wymagają stosowania nowoczesnych narzędzi. Aby wypełnić istniejącą lukę, zaprezentowane zostały instrumenty wspierające fazę tworzenia i konceptualizacji strategii, jak też jej przełożenia na plany finansowe oraz budżety.

5. Wskazano również na użyteczność informacji kosztowych, zwiększających zdolność do zaspokajania potrzeb informacyjnych użytkowników oraz podnoszenia efektywności realizacji strategicznych procesów decyzyjnych, także w obszarze zrównoważonego rozwoju.

6. Strategiczne zarządzanie dokonaniami wymaga modyfikacji tradycyjnych narzędzi, takich jak Balanced Scorecard (BSC), aby uwzględniały aspekty środowiskowe i społeczne. Integracja zrównoważonego rozwoju z tradycyjnymi miernikami dokonań w ramach zbilansowanej karty wyników zrównoważonego rozwoju (Sustainability Balanced Scorecard – SBSC) pozwala na lepsze odzwierciedlenie kompleksowych celów organizacji.

7. Zarządzanie zrównoważonym rozwojem potrzebuje dojrzałego zarządzania ryzykiem, które pozostaje w centrum zainteresowań zarządzających. Zgodnie z Ramami COSO-WBCSD to rada ds. zarządzania ryzykiem zapewnia nadzór nad strategią spółki i pełni obowiązki zarządcze, aby wspierać kierownictwo w osiąganiu strategii i celów biznesowych. Konieczność wielodyscyplinarnego podejścia do zarządzania ryzykiem zrównoważonego rozwoju powoduje, że w skład rady powinni wchodzić oprócz specjalistów ds. ryzyka także eksperci z różnych obszarów, w tym eksperci z zakresu strategicznej rachunkowości zarządczej czy też szeroko rozumianej problematyki ESG.

8. Zmiany legislacyjne promują integrację raportowania wewnętrznego z modelem zewnętrznego raportowania zrównoważonego rozwoju, obejmując setki wskaźników jakościowych i ilościowych. Kluczowe jest, aby pomiar dokonań integrował różne wskaźniki, zarówno finansowe, jak i zrównoważonego rozwoju, a tym samym odpowiadał potrzebom interesariuszy i zaspokajał ich potrzeby informacyjne oraz uwypuklał dobór tych najważniejszych mierników, które wymagają stałej obserwacji.

Uznając potrzebę ciągłego dostosowywania założeń teoretyczno-metodycznych strategicznej rachunkowości zarządczej i jej znaczenie w procesie decyzyjnym, zasadne jest prowadzenie dalszych badań w poniższych zakresach.

1. Sprostanie wyzwaniom technologicznym, społecznym i środowiskowym w kontekście rachunkowości 5.0. Zainteresowani będą dokonywać analiz użyteczności sztucznej inteligencji w podatkach i rachunkowości oraz będą pracować na „mapach informacji dla konkretnych grup interesariuszy”. Jako nowy kierunek badań naukowych wskazać należy obszar relewantnej informacji, zgodnej z potrzebami interesariuszy, tzw. informacji szytej na miarę. Kierunki dalszych badań będą wyznaczane przez robotyzację i automatyzację z naciskiem na rachunkowość aktywności wirtualnych robotów.

Wiodąca rola specjalistów z zakresu strategicznej rachunkowości zarządczej w procesie decyzyjnym powoduje, że przedmiotem zainteresowania będą wymagane i posiadane przez nich kompetencje, pełnione role oraz ich uwarunkowania, zwłaszcza w obszarze, który będzie trudno zastępowalny przez technologię, w tym sztuczną inteligencję.

2. Zasadne jest prowadzenie badań zmierzających do wygenerowania podstawowego, uniwersalnego zestawu użytecznych technik, adekwatnie do propozycji klasyfikacji przedstawionej przez S. Cadeza i C. Guildinga oraz ciągle przywoływanej w literaturze mimo zmiany uwarunkowań prowadzonej działal - ności.

3. Istotnymi obszarami, wartymi naukowych i praktycznych dociekań, będą zapewnienie jakości sprawozdawczości niefinansowej i raportowania zrównoważonego rozwoju, a także zewnętrzna atestacja raportów ESG.