Year: | 2020 |
Field: | Field of Social Sciences |
Discipline: | pedagogy |
Authors: |
Maksymilian
Chutorański
![]() Uniwersytet Szczeciński |
Date of release of the digital version under CC-BY-SA licence: August 2024
Non(only)human dimensions of education. Towards non-anthropocentric pedagogy
The purpose of my book is dual. First, it is about exploring the basic assumptions of anthropocentric pedagogy, showing their consequences and weakening the impression of their obviousness. Th is part of the eff ort can be understood in terms of classic critical work in the Kantian sense. It is therefore about raising the issue of the conditions for the possibilities of anthropocentric pedagogy. About examining what needs to be accepted in order to be able to place yourself inside it in axiological, ontological and methodological dimensions. An important task of this part of the work is also to weaken deeply rooted and recognized decisions regarding “what pedagogy is for”. Secondly, it is about pointing out the possibilities of pedagogy that would not be anthropocentric but based on other principles. Th e theoretical basis of the book is the work of researchers associated with critical posthumanism, new materialism (Barad, Bennett, Braidotti, Haraway, DeLanda), thing-oriented ontology (Bogost, Harman, Bryant, Meillassoux), Actor-Network Th eory (Latour, Law, Callon, Mol).
The basic argument that I develop in the book is as follows: education has been understood by pedagogy as one of “human aff airs” for too long, we have believed too much in anthropocentric ontology and the way it defi nes the basic actors of educational processes. Th e political, ethical, analytical (ontological, methodological) consequences of this movement, which is expressed in faith in Man and Humanity as the ultimate goal and teleological horizon of educational interactions, as well as in people as basic educational actors, we have too hastily considered the obvious sensible choice that stands before pedagogy, which does not want to be just an ideological superstructure over molding of the children and adults for social, economic or political conditions, or to be reduced to inventorying eff ective methods of infl uence whose goals remain beyond its reach.
Pedagogical concern for the world, which is expressed by placing education in the center of its interest, understood as something that some people do to others, out of concern for their humanity, not only is unable to meet the challenges of the present and future, but from the point of view of the current knowledge of ethologists, engineers, biologists, and a growing group of social researchers appears to be too reductive, unable to convey what non-people are capable of, and ethically unacceptable, because it axiologically privileges human values and the exploitation of non-people. I claim that anthropocentric pedagogy – or more precisely three principles pedagogy – through the way it problematizes education is unable to meet the challenges of the modern world; its axiology is based on the premises leading to the destruction of the planet.
In relation to the set goals, the book can be divided into two parts. Th e fi rst part is dedicated to identifying the problems of anthropocentric pedagogy as well as possible strategies of dealing with them. In the fi rst chapter, answering the question about the “obvious obviousness” of educators allowing them to distinguish themselves from the representatives of other disciplines. I put forward the thesis that the framework of modern pedagogy is determined by three principles: 1) “You will separate human from non-human!”, 2) “You will diff erentiate within what is human!”, 3) “You will study education as education!” I claim that these principles are basic for pedagogical axiology, they set the framework for understanding the educational situation, indicate the basic actors, and structure the area of possible methodological choices regardless of the paradigmatic diff erences identifi ed within the discipline.
In the second chapter, in the context of contemporary technological changes and knowledge coming, among others from natural sciences, I try to point out problems related to anthropocentrism and understanding of man as being separated in a special way from the rest of existence. I indicate here three strategies for dealing with problems of posthuman condition. I devote a separate subsection to each of them, in which I test them successively for the possibility of maintaining / revoking the fi rst rule. Th e third chapter concerns the Degrees of Humanity and the importance for pedagogy of life worth living by humans. I develop in it, against the second principle, selected consequences related to the pedagogical care of “a good life”. I also pay attention to some ways of crossing humanistic distinction in the sense of pedagogy. Th e fourth chapter concerns how anthropocentric pedagogy understands the subject of its research – education. I try to show how much is lost if you remain faithful to educentrism.
The next chapter, beginning the second part of the book, in which I present a possible alternative to the Th ree Principles Pedagogy, concerns such an ontology of education that appreciates the non-human perpetration, as well as the fact that while doing education, we also do other things at the same time. Pointing to the “fl at and relational” ontology of education, allows me in the next chapter to present its proprietary posthumanist “non-defi nition”, and justify the postulate regarding the need for pedagogical research in “close range” as well as those addressing the issues of non-educational consequences of pedagogy (“long-range pedagogy”). Th e next two chapters are devoted to these complementary ways of understanding the subject of pedagogical research. In them I indicate the basic categories around which you can build non-anthropocentric pedagogy. Th e last chapter addresses the issue of “what is to be done”. In it, I ask questions about new areas of pedagogical research, and also refl ect on the method.
1. | Aberth J., Spektakle masowej śmierci. Plagi, zarazy, epidemie, przeł. L. Karnas, Świat Książki, Warszawa 2012. |
2. | Abriszewski K., Kulturowe funkcje fi lozofowania, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2013. |
3. | Abriszewski K., Poznanie, zbiorowość, polityka. Analiza teorii aktora-sieci Bruno Latoura, Universitas, Kraków 2012. |
4. | Abriszewski K., Wszystko otwarte na nowo. Teoria Aktora-Sieci i fi lozofi a kultury, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2010. |
5. | Abriszewski K., Chutorański M., Makowska A., Sokołowski-Zgid M., Szwabowski O., Pedagogika (i) rzeczy. Zapis debaty panelowej, w: Pedagogika jako humanistyczno-społeczna nauka stosowana: konsekwencje metodologiczne, D. Kubinowski, M. Chutorański (red.), Ofi cyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2017. |
6. | Agamben G., Homo sacer. Suwerenna władza i nagie życie, przeł. M. Salwa, Pruszyński i S-ka, Warszawa 2008. |
7. | Agamben G., Otwarte (fragmenty), przeł. P. Mościcki, „Krytyka Polityczna” 2008, 15. |
8. | Althusser L., Ideologie i aparaty ideologiczne państwa, przeł. A. Staroń, Studenckie Koło Filozofi i Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski), Warszawa 2006. |
9. | Angwin J., Społeczeństwo nadzorowane. W poszukiwaniu prywatności, bezpieczeństwa i wolności w świecie permanentnej inwigilacji, przeł. D. Jednorowski, P. Jagielska, Kurhaus Publishing, Warszawa 2017. |
10. | Anthropocene or Capitalocene? Nature, History, and the Crisis of Capitalism, J.W. Moore (red.), PM Press, San Francisco 2016. |
11. | Arendt H., Kondycja ludzka, przeł. A. Łagodzka, Fundacja Aletheia, Warszawa 2000. |
12. | Armiero M., De Angelis M., Anthropocene: Victims, Narrators, and Revolutionaries, „South Atlantic Quarterly”, April 2017. |
13. | Bakke M., Bio-transfi guracje. Sztuka i estetyka posthumanizmu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2012. |
14. | Barad K., Meeting Universe Halfway. Quantum Physics and Th e Entanglement of Matter and Meaning, University Press, Durham–London 2007. |
15. | Barad K., Posthumanistyczna performatywność: ku zrozumieniu, jak materia zaczyna mieć znaczenie, przeł. J. Bednarek, w: Teorie wywrotowe. Antologia przekładów, A. Gajewska (red.), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2013. |
16. | Barański J., Świat rzeczy. Zarys antropologiczny, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007. |
17. | Baratay É., Zwierzęcy punkt widzenia. Inna wersja historii, przeł. P. Tarasewicz, Wydawnictwo w Podwórku, Gdańsk 2014. |
18. | Bateson G., Umysł i przyroda, przeł. A. Tanalska-Dulęba, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1996. |
19. | Bauman Z., Etyka ponowoczesna, przeł. J. Bauman, J. Tokarska-Bakir, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2012. |
20. | Bauman Z., Nowoczesność i zagłada, przeł. T. Kunz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2012. |
21. | Bayley A., Posthuman Pedagogies in Practice. Arts based Approaches for Developing Participatory Futures, Palgrave Macmillan, Cham 2018. |
22. | Beck U., Społeczeństwo światowego ryzyka. W poszukiwaniu utraconego bezpieczeństwa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012. |
23. | Bednarek J., Życie, które mówi. Nowoczesna wspólnota i zwierzęta, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017. |
24. | Bekoff M., Pierce J., Dzika sprawiedliwość. Moralne życie zwierząt, przeł. S. Szymański, Copernicus Center Press, Kraków 2018. |
25. | Bennett J., Vibrant Matter: A Political Ecology of Th ings, Duke University Press, Durham– London 2010. |
26. | Bennett L., Th inking like a Brick: Posthumanism and Building Materials, w: Posthuman Research Practices in Education, C.A. Taylor, C. Hughes (red.), Palgrave Macmillan, New York 2016. |
27. | Biesta G.J.J., Ryzykując wolność innych istot ludzkich: o pięknym ryzyku edukacji, przeł. E. Pałka, w: Ryzyko jako warunek rozwoju. Transformatywne aspekty edukacji, K. Węc, A. Wierciński (red.), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2016. |
28. | Biesta G.J.J., Th e Beautiful Risk of Education, Paradigm Publishers, Boulder–London 2013. |
29. | Bińczyk E., Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018. |
30. | Bińczyk E., Obraz, który nas zniewala. Współczesne ujęcia języka wobec esencjalizmu i problemu referencji, Universitas, Kraków 2007. |
31. | Bińczyk E., Technonauka w społeczeństwie ryzyka. Filozofi a wobec niepożądanych następstw praktycznego sukcesu nauki, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2012. |
32. | Bogost I., Alien Phenomenology‚ or What it’s Like to be a Th ing, University of Minnesota Press, Minneapolis–London 2012. |
33. | Böhme H., Fetyszyzm i kultura, przeł. M. Falkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012. |
34. | Bonneuil C., Fressoz J.B., Th e Shock of the Anthropocene: Th e Earth. History and Us, Verso, London 2016 (e-book). |
35. | Bostrom N., Superinteligencja. Scenariusze, strategie, zagrożenia, przeł. D. Konowrocka- -Sawa, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2016. |
36. | Boudon R., Efekt odwrócenia, przeł. A. Karpowicz, Ofi cyna Naukowa, Warszawa 2008. |
37. | Braidotti R., Etyka stawania-się-niewykrywalnym, przeł. J. Bednarek, w: Teorie wywrotowe. Antologia przekładów, A. Gajewska (red.), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2012. |
38. | Braidotti R., Po człowieku, przeł. J. Bednarek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014. |
39. | Braudel F., Historia i trwanie, przeł. B. Geremek, Czytelnik, Warszawa 1999. |
40. | Brown K., Plutopia. Atomowe miasta i nieznane katastrofy nuklearne, przeł. T. Bieroń, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2016. |
41. | Bryant L.R., Th e Democracy of Objects, University of Michigan Library, Ann Arbor 2011. |
42. | Burman E., Deconstructing Developmental Psychology, 2nd ed., Routledge, Hove–New York 2008. |
43. | Cackowska M., Książka obrazkowa dla dzieci, w: Pedagogika wczesnoszkolna – dyskursy, problemy, rozwiązania, D. Klus-Stańska, M. Szczepska-Pustowska (red.), Ofi cyna Wydawnicza Łośgraf, Warszawa 2011. |
44. | Cackowska M., Kopciewicz L., Patalon M., Stańczyk P., Starego K., Szkudlarek T., Dyskursywna konstrukcja podmiotu. Przyczynek do rekonstrukcji pedagogiki kultury, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2008. |
45. | Cavalieri P., Dyskusja o zwierzętach: drugie spojrzenie, w: W obronie zwierząt, P. Singer (red.), przeł. M. Betley, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011. |
46. | Chabot P., Th e Philosophy of Simondon: Between Technology and Individuation, trans. by A. Krefetz, G. Kirkpatrick, Bloomsbury Academic, London–New Delhi–Sydney– New York 2003. |
47. | Chutorański M., Emilu, rozwijaj się, albo… Poza edukacyjną dyscyplinę, „Problemy Wczesnej Edukacji” 2005, 3 (30). |
48. | Chutorański M., Kolektyw edukacyjny 2.0. Między inspiracjami lekturą prac Makarenki a Latourem, „Problemy Wczesnej Edukacji” 2018, 39. |
49. | Chutorański M., Krajowe Ramy Wysokiego Performansu?, „Studia Pedagogiczne” 2013, LXVI. |
50. | Chutorański M., Nie(tylko)ludzka pedagogika?, w: Ryzyko jako warunek rozwoju. Transformatywne aspekty hermeneutyki edukacji, K. Węc, A. Wierciński (red.), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2016. |
51. | Chutorański M., Pojęcie i konteksty wychowania w pracach Michela Foucault, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław 2013. |
52. | Chutorański M., Posthumanizm(y) i pedagogika, w: Rzeczy – Kultura – Edukacja, M. Chutorański, A. Makowska (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2019. |
53. | Chutorański M., U/urządzenia = D/dispositifs, w: Sztuka – partycypacja – rewitalizacja. XX lat działalności edukacyjnej CSW Łaźnia = Art – Participation – Revitalisation. 20 years of educational activity of CCA Łaźnia, M. Cackowska (red./ed.), Gdańsk 2018. |
54. | Chutorański M., Urządzenie (edukacyjne): sieci, dyskursy, ludzie, nie-ludzie, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2015, 4 (72). |
55. | Chutorański M., W stronę nie-antropocentrycznej ontologii tego, co edukacyjne, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2017, 20, 4 (80). |
56. | Chutorański M., Makowska A., Czy(m) jest pedagogika rzeczy? Wprowadzenie, w: Rzeczy – Kultura – Edukacja, M. Chutorański, A. Makowska (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2019. |
57. | Chutorański M., Makowska A., Pedagogika rzeczy (nie tylko) konsumowanych, „Parezja” 2016, 1 (5). |
58. | Chutorański M., Makowska A., Sprawozdanie z I Ogólnopolskiej Interdyscyplinarnej Konferencji Naukowej: Pedagogika rzeczy. Rzeczy w procesach edukacyjnych i ich kontekstach, Szczecin, 23–24 maja 2017 r., „Parezja” 2017, 2. |
59. | Chutorański M., Szwabowski O., O potrzebie pedagogiki radykalnej solidarności – zaproszenie do dyskusji, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2016, 1 (73). |
60. | Chutorański M., Szwabowski O., Wszechobecna władza, w: Z badań nad tradycją polskiej pedagogiki. Władza – Edukacja – Wiedza, J. Król (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2017. |
61. | Chwałczyk F., Antropocen, kapitałocen – urban age, urbanocen? Czyli nie tylko „kto” oraz „jak”, ale i „gdzie”, „Kultura i Historia” 2018, 34 (2). |
62. | Clark A., Natural-Born Cyborgs: Minds, Technologies, and the Future of Human Intelligence, Oxford University Press, Oxford–New York 2003. |
63. | Clark D., Zarazki, geny a cywilizacja. Jak epidemie ukształtowały świat, w którym obecnie żyjemy, przeł. D. Olesiejuk, Wydawnictwo Sonia Draga, Katowice 2011. |
64. | Cobb J.B. Jr., Słownik pojęć Whiteheada. Glosariusz i słownik polsko-angielski do książki „Process and Reality”, przeł. Ł. Lamża, Copernicus Center Press, Kraków 2016. |
65. | Colás A., Imperium, przeł. J. Dobrowolski, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008. |
66. | Complexities. Social Studies of Knowledge Practices, J. Law, A. Mol (red.), Duke University Press, Durham–London 2002. |
67. | Complexity Th eory and the Philosophy of Education, M. Mason (red.), Wiley-Blackwell, West Sussex 2008. |
68. | Cowie J., Zmiany klimatyczne. Przyczyny, przebieg i skutki dla człowieka, przeł. J. Wibig, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007. |
69. | Crutzen P., Geology of mankind, „Nature” 2002, 415. |
70. | Crutzen P., Stoermer E., Th e Anthropocene, „Global Change Newsletter” 2000, 41 (1). |
71. | Czerepaniak-Walczak M., Pedagogika emancypacyjna. Rozwój świadomości krytycznej człowieka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2006. |
72. | Czyżewski M., W kręgu społecznej pedagogii, „Societas/Communitas” 2013, 2 (16). |
73. | Dahlberg G., Moss P., Pence A., Poza dyskursem jakości w instytucjach wczesnej edukacji i opieki, przeł. K. Gawlicz, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław 2013. |
74. | DeGrazia D., O byciu osobą poza gatunkiem Homo sapiens, w: W obronie zwierząt, P. Singer (red.), przeł. M. Betley, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011. |
75. | DeLanda M., A New Philosophy of Society. Assemblage Th eory and Social Complexity, Continuum, London–New York 2006. |
76. | DeLanda M., Deleuze: History and Science, Atropos Press, New York 2010. |
77. | De Waal F., Bonobo i ateista. W poszukiwaniu humanizmu wśród naczelnych, przeł. K. Kornas, Copernicus Center Press, Kraków 2014. |
78. | De Waal F., Bystre zwierzę. Czy jesteśmy dość mądrzy, aby zrozumieć mądrość zwierząt?, przeł. Ł. Łamża, Copernicus Center Press, Kraków 2016. |
79. | Deleuze G., Immanencja: życie, przeł. K.M. Jaksender, Wydawnictwo Eperons-Ostrogi, Kraków 2017. |
80. | Deleuze G., List do surowego krytyka, w: tenże, Negocjacje 1972–1990, przeł. M. Herer, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP, Wrocław 2007. |
81. | Deleuze G., Spinoza. Filozofi a praktyczna, przeł. J. Brzeziński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014. |
82. | Deleuze G., Guattari F., Co to jest fi lozofi a?, przeł. P. Pieniążek, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2000. |
83. | Deleuze G., Guattari F., Tysiąc plateau, J. Bednarek (red. merytoryczna i językowa), Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2015. |
84. | Derrida J., Widma Marksa. Stan długu, praca żałoby i nowa Międzynarodówka, przeł. T. Załuski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2016. |
85. | Descartes R., Rozprawa o metodzie, Wydawnictwo Hachette Polska, Warszawa 2008. |
86. | Diamond J., Strzelby, zarazki, maszyny. Losy ludzkich społeczeństw, przeł. M. Konarzewski, Pruszyński i S-ka, Warszawa 2012. |
87. | Dobrostan zwierząt. Różne perspektywy, H. Mamzer (red.), Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk 2018. |
88. | Domańska E., Historia zwierząt, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2016, 3/4. |
89. | Domańska E., Humanistyka nie-antropocentryczna a studia nad rzeczami, „Kultura Współczesna” 2008, 3. |
90. | Domańska E., Nekros. Wprowadzenie do ontologii martwego ciała, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017. |
91. | Drozdowski R., Szlendak T., Socjologia wobec złożoności współczesnego świata, „Studia Socjologiczne” 2013, 4. |
92. | Dunbar R., Człowiek. Biografi a, przeł. Ł. Lamża, Copernicus Center Press, Kraków 2016. |
93. | Dunbar R., Nowa historia ewolucji człowieka. Dlaczego spośród kilkunastu żyjących niegdyś gatunków homonidów przetrwał właśnie Homo sapiens?, przeł. B. Kucharzyk, Copernicus Center Press, Kraków 2015. |
94. | Esposito R., Pojęcia polityczne. Wspólnota, immunizacja, biopolityka, Universitas, Kraków 2015. |
95. | Esposito R., W stronę fi lozofi i impersonalnej, przeł. K. Burzyk, M. Burzyk, w: tenże, Pojęcia polityczne. Wspólnota, immunizacja, biopolityka, Universitas, Kraków 2015. |
96. | Esposito R., Campbell T., Immunizacja jako paradygmat nowoczesności. Z Robertem Espositem rozmawia Timothy Campbell, „Politeja” 2013, 1 (23). |
97. | Feministyczne nowe materializmy: usytuowane kartografi e, O. Cielemęcka, M. Rogowska- Stangret (red.), przeł. O. Cielemęcka, A. Łagodzka, M. Rogowska-Stangret, K. Rychter, Lublin 2018 (e-book). |
98. | Fenwick T., Edwards R., Actor-Network Th eory in Education, Routledge, London–New York 2010. |
99. | Fenwick T., Edwards R., Researching Education Th rough Actor-Network Th eory, Blackwell Publishing, Malden–Oxford–West Sussex 2012. |
100. | Fernández-Armesto F., Więc myślisz, że jesteś człowiekiem? Krótka historia ludzkości, przeł. P. Kruk, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2006. |
101. | Ferrando F., Posthumanizm, transhumanizm, antyhumanizm, metahumanizm oraz nowy materializm. Różnice i relacje, „Rocznik Lubuski” 2016, 42 (2). |
102. | Feyerabend P.K., Przeciw metodzie, przeł. S. Wiertlewski, red. naukowa przekładu K. Zamiara, Siedmioróg, Wrocław 1996. |
103. | Fiedorczuk J., Cyborg w ogrodzie. Wprowadzenie do ekokrytyki, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk 2015. |
104. | Fleck L., Psychosocjologia poznania naukowego. Powstanie i rozwój faktu naukowego oraz inne pisma z fi lozofi i poznania, Z. Cackowski, S. Symotiuk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2006. |
105. | Folse H.J. III, Roughgarden J., What is an Individual Organism? A Multilevelselection Perspective, „Th e Quarterly Review of Biology” 2010, 4 (85). |
106. | Foltz R.C., Czy przyroda jest sprawcza w znaczeniu historycznym? Historia świata, historia środowiska oraz to, w jaki sposób historycy mogą pomóc ocalić Ziemię, przeł. A. Czarnacka, w: Teoria wiedzy o przeszłości na tle współczesnej humanistyki, E. Domańska (red.), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010. |
107. | Foucault M., Czym jest oświecenie?, w: tenże, Filozofi a, historia, polityka. Wybór pism, przeł. D. Leszczyński, L. Rasiński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa– Wrocław 2000. |
108. | Foucault M., Historia seksualności, przeł. B. Banasiak, T. Komendant, K. Matuszewski, Czytelnik, Warszawa 1995. |
109. | Foucault M., On the Genealogy of Ethics: An Overview of Work in Progress, w: tenże, Th e Foucault Reader, P. Rabinow (red.), Pantheon Books, New York 1984. |
110. | Foucault M., Przestrzeń, wiedza i władza, w: Kim pan jest, profesorze Foucault. Debaty, rozmowy, polemiki, przeł. K.M. Jaksender, Wydawnictwo Libron, Kraków 2013. |
111. | Foucault M., Seks, władza i polityka tożsamości, przeł. K.M. Jaksender, w: Michel Foucault. Kim pan jest profesorze Foucault? Debaty, rozmowy, polemiki, Wydawnictwo Libron, Kraków 2013. |
112. | Foucault M., Słowa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, przeł. T. Komendant, wyd. 2, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2006. |
113. | Frankfurt H.G., O wciskaniu kitu, przeł. H. Pustuła, Czuły Barbarzyńca Press, Warszawa 2008. |
114. | Fukuyama F., Koniec Człowieka. Konsekwencje rewolucji biotechnologicznej, przeł. B. Pietrzyk, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005. |
115. | Gibson J.J., Th e Ecological Approach to Visual Perception, Psychology Press Taylor & Francis Group, New York–Hove–East Sussex 1986. |
116. | Gilbert Simondon Being and Technology, A. De Boever, A. Murray, J. Roff e, A. Woodward (red.), Edinburgh University Press Ltd, Edinburgh 2012. |
117. | Gnitecki J., Eksplikacja pojęcia „przedmiot badań pedagogiki”, w: Konceptualizacje przedmiotu badań pedagogiki, K. Rubacha (red.), Ofi cyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008. |
118. | Goodley D., Lawthom R., Liddiard K., Runswick-Cole K., Posthuman Disability and DisHuman Studies, w: Posthuman Glossary, R. Braidotti, M. Hlavajova (red.), Bloomsbury Academic, London–Oxford–New York–New Delhi–Sydney 2018. |
119. | Grosz E., Nick of Time: Politics, Evolution, and the Untimely, Allen & Unwin Crows, Nest 2004. |
120. | Habermas J., Przyszłość natury ludzkiej. Czy zmierzamy do eugeniki liberalnej?, przeł. M. Łukasiewicz, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2003. |
121. | Hacking I., Konstrukcja społeczna „czego”?, przeł. E. Bińczyk, w: Horyzonty konstruktywizmu. Inspiracje, perspektywy, przyszłość, E. Bińczyk, A. Derra, J. Grygieńć (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2015. |
122. | Harari Y.N., Homo deus. Krótka historia jutra, przeł. M. Romanek, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2018. |
123. | Harari Y.N., Sapiens. Od zwierząt do bogów, przeł. J. Hunia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014. |
124. | Haraway D., Co możemy zrobić, jeżeli nigdy nie byliśmy ludźmi? Wywiad z Donną Haraway, w: Ekologie, przeł. A. Jach, A. Kowalczyk, Muzeum Sztuki, Łódź 2014. |
125. | Haraway D., Manifest Cyborga, przeł. E. Franus, „Magazyn Sztuki” 1998, 17, http://magazynsztuki. eu/old/archiwum/post_modern/postmodern_9.htm, dostęp 15.03.2016. |
126. | Haraway D., Manifest cyborgów: nauka, technologia i feminizm socjalistyczny lat osiemdziesiątych, przeł. S. Królak, E. Majewska, „Przegląd Filozofi czno-Literacki” 2003, 1 (3). |
127. | Haraway D., Manifest gatunków stowarzyszonych, w: Teorie wywrotowe. Antologia tekstów, A. Gajewska (red.), Wydawnictwo Poznańskie 2012. |
128. | Haraway D., When Species Meet, University of Minnesota Press, London–Minneapolis 2008. |
129. | Haraway D., Wiedza usytuowana: problem z nauką w feminizmie a przywilej częściowej, niepełnej perspektywy, przeł. A. Derra, w: Studia nad nauką i technologią, E. Bińczyk, A. Derra (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2014. |
130. | Hardt M., Negri A., Imperium, przeł. S. Ślusarski, A. Kołbaniuk, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2005. |
131. | Harman G., Książę sieci. Bruno Latour i metafi zyka, przeł. G. Czemiel, M. Rychter, Fundacja Augusta Hrabiego Cieszkowskiego, Warszawa 2016. |
132. | Harman G., Object-Oriented Ontology. A New Th eory of Everything, Penguin, [b.m.w.] 2018. |
133. | Hejnicka-Bezwińska T., Pedagogika ogólna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008. |
134. | Herbart J.F., Pedagogika ogólna wywiedziona z celu wychowania, przeł. T. Stera, Żak. Wydawnictwo Akademickie, Warszawa 2007. |
135. | Hessen S., O sprzecznościach i jedności wychowania, Żak. Wydawnictwo Akademickie, Warszawa 1997. |
136. | Hessen S., Podstawy pedagogiki, Żak. Wydawnictwo Akademickie, Warszawa 1997. |
137. | Hickey-Moody A., Palmer H., Sayers E., Diff ractive pedagogies: dancing across new materialist imaginaries, „Gender and Education” 2016, 28 (2). |
138. | Hinton P., Liu X., Nie/możliwość porzucenia w nowomaterialistycznych ontologiach, w: Feministyczne nowe materializmy: usytuowane kartografi e, przeł. O. Cielemęcka, A. Łagodzka, M. Rogowska-Stangret, K. Rychter, red. O. Cielemęcka, M. Rogowska- Stangret, e-naukowiec, Lublin 2018. |
139. | Hubbard R., Nauka, władza, płeć (gender), w: Studia nad nauką i technologią, E. Bińczyk, A. Derra (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2014. |
140. | Illeris K., Trzy wymiary uczenia się, przeł. A. Jurgiel i in., Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji, Wrocław 2006. |
141. | Ingold T., Ewoluujące umiejętności, przeł. M. Polaszewska-Nicke, w: Formy aktywności umysłu. Ujęcia kognitywistyczne. Ewolucja i złożone struktury poznawcze, t. 2, A. Klawiter (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. |
142. | Ingold T., Splatać otwarty świat, przeł. E. Klekot, D. Wąsik, Instytut Architektury, Kraków 2018. |
143. | Ingold T., Więzy i granice. Splątanie życia w otwartej przestrzeni, przeł. D. Wąsik, w: tenże, Splatając otwarty świat, Instytut Architektury, Kraków 2018. |
144. | Jakob K., Ukryty geniusz zwierząt, przeł. B. Nowacki, Pruszyński i S-ka, Warszawa 2019. |
145. | Jonas H., Zasada odpowiedzialności, przeł. M. Klimowicz, Wydawnictwo Platan, Kraków 1996. |
146. | Kamieński Ł., Nowy wspaniały żołnierz. Rewolucja biotechnologiczna i wojna XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014. |
147. | Kant I., O pedagogice, przeł. D. Sztobryn, Wydawnictwo Dajas, Łódź 1999. |
148. | Karlen A., Człowiek i mikroby, przeł. G. Siwek, Wydawnictwo Muza SA, Warszawa 1997. |
149. | Keating A., Merenda K.C., Decentring the Human? Towards a Post-Anthropocentric Standpoint Th eory, „Praktyka Teoretyczna” 2013, 4 (10). |
150. | Key E., Stulecie dziecka, przeł. I. Moszczeńska, Fundacja Nowoczesna Polska (wolnelektury. pl). |
151. | Kharem H., A Curriculum of Repression. A Pedagogy of Racial History in the United States, Peter Lang Publishing Inc., New York 2006. |
152. | Kirsh D., Poznanie ucieleśnione i magiczna przyszłość projektowania interakcji, przeł. Ł. Afeltowicz, „Avant. Pismo Awangardy Filozofi czno-Naukowej” 2013, 2 (IV). |
153. | Klein N., Doktryna szoku. Jak współczesny kapitalizm wykorzystuje klęski żywiołowe i kryzysy społeczne, przeł. H. Jankowska i in., Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, Warszawa 2009. |
154. | Klichowski M., Narodziny cyborgizacji. Nowa eugenika, transhumanizm i zmierzch edukacji, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2014. |
155. | Klus-Stańska D., Dydaktyka wobec chaosu pojęć i zdarzeń, Żak. Wydawnictwo Akademickie, Warszawa 2010. |
156. | Klus-Stańska D., Powrót do wyzwolonego dzieciństwa. Wstęp do wydania polskiego, w: G. Dahlberg, P. Moss, A. Pence, Poza dyskursem jakości w instytucjach wczesnej edukacji i opieki, przeł. K. Gawlicz, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław 2013. |
157. | Kohlberg L., Mayer R., Rozwój jako cel wychowania, w: Alternatywy myślenia o/dla edukacji, Z. Kwieciński (red.), Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2000. |
158. | Kolbert E., Szóste wymieranie. Historia nienaturalna, przeł. T. Grzegorzewska, P. Grzegorzewski, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2016. |
159. | Konceptualizacje przedmiotu badań pedagogiki, K. Rubacha (red.), Ofi cyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008. |
160. | Kopciewicz L., Czy technologie mobilne w klasie szkolnej są inkluzywne w zakresie gender?, „Parezja” 2019, 1. |
161. | Kopciewicz L., Jan Jakub Rousseau w naturze/ogrodzie? Dyskursy natury we współczesnych odczytaniach feministycznych i posthumanistycznych, „Problemy Wczesnej Edukacji” 2015, 2 (29). |
162. | Krajewski M., Incydentologia, Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2017. |
163. | Krajewski M., Przeciwzłożoność. Polityki prostoty, „Studia Socjologiczne” 2013, 4. |
164. | Krajewski M., Są w życiu rzeczy… Szkice z socjologii przedmiotów, Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2013. |
165. | Kubinowski D., Wychowanie i jego konteksty w perspektywie pozapedagogicznej i pedagogicznej, w: Konceptualizacje przedmiotu badań pedagogiki, K. Rubacha (red.), Ofi cyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008. |
166. | Kuhn T.S., Struktura rewolucji naukowych, przeł. H. Ostromęcka, Fundacja Ale theia, Warszawa 2001. |
167. | Kula M., Najpierw trzeba się urodzić, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011. |
168. | Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 2004. |
169. | Kurzweil R., Nadchodzi osobliwość. Kiedy człowiek przekroczy granice biologii, przeł. E. Chodkowska, A. Nowosielska, Kurhaus Publishing, Warszawa 2013. |
170. | Kwa Ch., Romantic and baroque conceptions of wholes in the science, w: Complexities. Social Studies of Knowledge Practices, J. Law, A. Mol (red.), Duke University Press, Durham–London 2002. |
171. | Kwieciński Z., Dziesięciościan edukacji (składniki i aspekty – potrzeba całościowego ujęcia), w: Wprowadzenie do pedagogiki. Wybór tekstów, T. Jaworska, R. Leppert (red.), Ofi - cyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1998. |
172. | Kwieciński Z., Ku odnowie ekologii pedagogicznej, w: tenże, Grzęzawisko. Eseje z pedagogiki społecznej i krytycznej socjologii edukacji, Studio Kropka, Stary Toruń 2019. |
173. | Kwieciński Z., Pedagogizm – wariacje wokół rozumienia kategorii, „Przegląd Pedagogiczny” 2011, 1. |
174. | Kwieciński Z., Przyszłość wychowania w świecie bez przyszłości, w: tenże, Między patosem a dekadencją, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP, Wrocław 2007. |
175. | LaCapra D., Powrót do pytania o to, co ludzkie i zwierzęce, przeł. K. Bojarska, w: Teoria wiedzy o przeszłości na tle współczesnej humanistyki, E. Domańska (red.), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010. |
176. | Lather P., St. Pierre E.A., Post-qualitative research, „International Journal of Qualitative Studies in Education” 2013, 26 (6). |
177. | Latour B., Klucz berliński albo jak robić słowa za pomocą rzeczy, przeł. M. Smoczyński, w: Materialność, K. Gutfrański, A. Hendriks, I. Moreiry, A. Szyłak, L. Vergary (red.), Instytut Sztuki Wyspa, Gdańsk 2012. |
178. | Latour B., Nadzieja Pandory. Eseje o rzeczywistości w studiach nad nauką, przeł. K. Abriszewski i in., Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2013. |
179. | Latour B., Nigdy nie byliśmy nowocześni, przeł. M. Gdula, Ofi cyna Wydawnicza, Warszawa 2011. |
180. | Latour B., Pasteurization of France, przeł. A. Sheridan, J. Law, Harvard University Press, Cambrige–Massachusetts–London 1993. |
181. | Latour B., Polityka natury, przeł. A. Czarnacka, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009. |
182. | Latour B., Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci, przeł. A. Derra, K. Abriszewski, Universitas, Kraków 2010. |
183. | Law J., After Method. Mess in Social Science Research, Routledge, New York 2004. |
184. | Law J., Uwagi na temat teorii aktora-sieci: wytwarzanie ładu, strategia i heterogeniczność, przeł. K. Abriszewski, w: Studia nad nauką i technologią. Wybór tekstów, E. Bińczyk, A. Derra (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2014. |
185. | Leavy P., Metoda spotyka sztukę. Praktyki badawcze oparte na sztuce, przeł. K. Stanisz, J. Kucharska, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2018. |
186. | Leggewie C., Welzer H., Koniec świata, jaki znaliśmy. Klimat, przyszłość i szanse demokracji, przeł. P. Buras, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2012. |
187. | Lejman J., Ewolucja ludzkiej samowiedzy gatunkowej. Dzieje prób zdefi niowania relacji człowiek–zwierzę, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2008. |
188. | Lemke T., Analityka biopolityki. Rozważania o przeszłości i teraźniejszości spornego pojęcia, „Praktyka Teoretyczna” 2011, 2–3. |
189. | Lemke T., Biopolityka, przeł. T. Dominiak, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2010. |
190. | Lewartowska-Zychowicz M., Podmiot – modernistyczne konstrukcje, postmodernistyczne dekonstrukcje, neoliberalne rekonstrukcje i bierność pedagogów, w: Pedagogika ogólna. Dyskursy o statusie naukowym i dydaktycznym, T. Hejnocka-Bezwińska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011. |
191. | Lewis T.E., Kahn R., Education Out of Bounds. Reimagining Cultural Studies For a Posthuman Age, Palgrave Macmillan, New York 2010. |
192. | Lindenberg G., Ludzkość poprawiona. Jak najbliższe lata zmienią świat, w którym żyjemy, Wydawnictwo Otwarte, Kraków 2018. |
193. | Lipowicz M., Człowieczeństwo jako (nie)zbędna kategoria refl eksji pedagogicznej? O ponowoczesnym kryzysie teorii wychowania w obliczu wyzwania trans- i posthumanizmu, „Studia z Teorii Wychowania” 2017, VIII, 2 (19). |
194. | Lipowicz M., Posthumanizm jako podstawa edukacji dla zrównoważonego rozwoju? Możliwości i granice rewolucji edukacyjnej, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2017, 20, 2 (78). |
195. | Lorenzi J.-H., Berrebi M., Przyszłość naszej wolności. Czy należy rozmontować google’a… i kilku innych?, przeł. J. Nowakowska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2019. |
196. | Ludzie i nie-ludzie. Perspektywa socjologiczno-antropologiczna, A. Mica, P. Łuczeczko (red.), Wydawnictwo Orbis Exterior, Pszczółki 2011. |
197. | Luhmann N., Systemy społeczne. Zarys ogólnej teorii, przeł. M. Kaczmarczyk, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2012. |
198. | Lyotard J.-F., Kondycja ponowoczesna. Raport o stanie wiedzy, przeł. M. Kowalska, J. Migasiński, Fundacja Aletheia, Warszawa 1997. |
199. | Łażewska D., IX Ogólnopolski Zjazd Pedagogiczny „Ku życiu wartościowemu. Idee – koncepcje – praktyki”. Uniwersytet w Białymstoku 21–23 września 2016 roku, „Journal of Modern Science” 2017, 3 (34). |
200. | Łukaszewicz R., O wielości rozumienia edukacji i wyższości pytań nad odpowiedziami, „Przegląd Pedagogiczny” 2011, 1. |
201. | Łukaszewicz R., Wrocławska Szkoła Przyszłości: Dla duchowości, dla wyobraźni, dla praktyki ... z nieoczekiwaną przypowieścią autobiografi czną, Fundacja Wolne Inicjatywy Edukacyjne, Świeradów Zdrój 2010. |
202. | MacLure M., Researching without representation? Language and materiality in post qualitative methodology, „International Journal of Qualitative Studies in Education” 2013, 26 (6). |
203. | Makarenko A., Makarenko o wychowaniu. Wybór pism, A. Lewin, M. Bybluk (wybór i oprac.), Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988. |
204. | Makowska A., Jak rzeczy angażują się w wychowanie?, w: Rzeczy – Kultura – Edukacja, M. Chutorański, A. Makowska (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2019. |
205. | Makowska A., O uwzględnieniu materialności. Praca aparatu w terenie, „Jakościowe Badania Pedagogiczne” 2018, II (1). |
206. | Malone K., Ecological Posthumanist Th eorizing: Grappling with Child-Dog-Bodies, w: Reimagining Sustainability in Precarious Times, K. Malone, S. Truong, T. Gray (red.), Springer, Singapore 2017. |
207. | Masschelein J., Experimentum Scholae: Th e World Once More… But Not (Yet) Finished, „Studies in Philosophy and Education” 2011, 30. |
208. | Masschelein J., Simons M., In Defense of Th e School. A Public Issue, Education Culture & Society, Leuven 2013. |
209. | Masschelein J., Simons M., Th e Governmentalization of Learning and the Assemblage of a Learning Apparatus, „Educational Th eory” 2008, 58, 4. |
210. | Massumi B., Autonomia afektu, przeł. A. Lipszyc, „Teksty Drugie. Teoria literatury, krytyka, interpretacja” 2013, 6. |
211. | Massumi B., What Animals Teach us about Politics, Duke University Press, Durham– London 2014. |
212. | Materialność, K. Gutfrański, A. Hendriks, I. Moreira, A. Szyłak, L. Vergara (red.), Instytut Sztuki Wyspa, Gdańsk 2012. |
213. | Matheny G., Utylitaryzm i zwierzęta, w: W obronie zwierząt, P. Singer (red.), przeł. M. Betley, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011. |
214. | Mazur M., Cybernetyka i charakter, Aula, Podkowa Leśna 1996. |
215. | Mbembe A., Polityka wrogości, przeł. U. Kropiwiec, K. Bojarska, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2018. |
216. | McKenzie J., Performuj albo… Od dyscypliny do performansu, przeł. T. Kubikowski, Universitas, Kraków 2011. |
217. | Meillassoux Q., Po skończoności, przeł. P. Herbich, Fundacja Augusta Hrabiego Cieszkowskiego, Warszawa 2015. |
218. | Męczkowska A., Podmiot i pedagogika: od oświeceniowej utopii do pokrytycznej dekonstrukcji, Wydawnictwa Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP, Wrocław 2006. |
219. | Mills C.W., Wyobraźnia socjologiczna, przeł. M. Bucholc, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. |
220. | Mitchell T., Czy komar może przemówić?, przeł. E. Fiksa, „Prace Kulturoznawcze” 2015, XVIII: Kultura nie-kultura, A. Kil, J. Małczyński, D. Wolska (red.). . |
221. | Mol A., Th e Body Multiple: Ontology in Medical Practice, Durham–London 2002. |
222. | Moore J., Th e Capitalocene. Part I: On the Nature & Origins of Our Ecological Crisis, „Journal of Peasant Studies” 2017, 44. |
223. | Morrison K., Educational Philosophy and the Challenge of Complexity Th eory, w: Complexity Th eory and the Philosophy of Education, M. Mason (red.), Wiley-Blackwell, West Sussex 2008. |
224. | Mumford L., Mit maszyny, t. 1, przeł. M. Szczubiałka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012. |
225. | Mumford L., Mit maszyny. Pentagon władzy, t. 2, przeł. M. Szczubiałka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014. |
226. | Mysłakowski Z., Proces kształcenia i jego wyznaczniki, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1970. |
227. | Mysłakowski Z., Wychowanie człowieka w zmiennej społeczności. Studia z fi lozofi i wychowania, Książka i Wiedza, Warszawa 1965. |
228. | Nagel T., Jak to jest być nietoperzem?, w: tenże, Pytania ostateczne, przeł. A. Romaniuk, Fundacja Aletheia, Warszawa 1997. |
229. | Ngai P., Pracownice chińskich fabryk, przeł. I. Czyż, Ofi cyna Wydawnicza Trojka, Poznań 2010. |
230. | Ngai P., Huilin L., Yuhua G., Yuan S., Ruckus R., Niewolicy Apple’a, przeł. M. Walulik, Ofi cyna Wydawnicza Bractwa „Trojka”, Poznań 2013. |
231. | Nowak A.W., Myśleć globalnie, badać lokalnie. Tyrania chwili, przemoc strukturalna nowoczesny system-świat, „Przegląd Kulturoznawczy” 2013, 2 (16). |
232. | Nowak A.W., Odzyskanie wyobraźni, „Słownik przyszłości. Forum Przyszłości Kultury” 2018, http://forumprzyszloscikultury.pl/2018/teksty/wyobraznia, dostęp 23.11.2019. |
233. | Nowak A.W., Podmiot, system, nowoczesność, Poznań, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofi i Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2011. |
234. | Nowak A.W., Wyobraźnia ontologiczna. Filozofi czna (re)konstrukcja fronetycznych nauk społecznych, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2016. |
235. | Nowak A.W., Abriszewski K., Wróblewski M., Czyje lęki? Czyja nauka? Struktury wiedzy wobec kontrowersji naukowo-społecznych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2016. |
236. | Nowak M., Przedmiot pedagogiki w kontekście jej wyzwań i założeń, w: Konceptualizacje przedmiotu badań pedagogiki, K. Rubacha (red.), Ofi cyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008. |
237. | Nowy materializm. Wywiady i kartografi e, R. Dolphijn, I. van der Tuin (red.), przeł. J. Czajka, A. Handke, J. Maliński, A. Marcisz, C. Rudnicki, T. Wiśniewski, Fundacja Machina Myśli, Gdańsk–Poznań–Warszawa 2018. |
238. | Nussbaum M.C., W trosce o człowieczeństwo. Klasyczna obrona reformy kształcenia ogólnego, przeł. A. Męczkowska, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław 2008. |
239. | Nycz R., Kultura jako czasownik. Sondowanie nowej humanistyki, Wydawnictwo IBL, Warszawa 2017. |
240. | O’Neil C., Broń matematycznej zagłady, przeł. M.Z. Zieliński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017. |
241. | Olsen B., Kultura materialna po tekście, przeł. P Stachura, w: Teoria wiedzy o przeszłości na tle współczesnej humanistyki, E. Domańska (red.), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010. |
242. | Olsen B., W obronie rzeczy. Archeologia i ontologia przedmiotów, przeł. B. Shallcross, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2013. |
243. | Oreskes N., Conway E.M., Upadek cywilizacji zachodniej. Spojrzenie z przyszłości, przeł. E. Bińczyk, J. Gużyński, K. Tarkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017. |
244. | Ostrowicka H., Przemyśleć z Michelem Foucaultem edukacyjne dyskursy młodzieży. Dyspozytyw i urządzanie, Ofi cyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2015. |
245. | Pacewicz K., Fluks. Wspólnota płynów ustrojowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017. |
246. | Pacini-Ketchabaw V., Taylor A., Blaise M., Decentring the Human in Multispecies Ethnographies, w: Posthuman Research Practices in Education, C.A. Taylor, Ch. Hughes (red.), Palgrave Macmillan, New York 2016. |
247. | Patel R., Moore J.W., Tania natura, przeł. A.W. Nowak, P. Czapliński, w: O jeden las za daleko. Demokracja, kapitalizm i nieposłuszeństwo ekologiczne w Polsce, P. Czapliński, J.B. Bednarek, D. Gostyński (red.), Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2019. |
248. | Pickering A., Nowe ontologie, przeł. T.S. Markiewka, w: Studia nad nauką i technologią. Wybór tekstów, E. Bińczyk, A. Derra (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2014. |
249. | Piore A., Magia bioinżynierii. Ciało, geny i medycyna przyszłości, przeł. G. Ciecieląg, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2019. |
250. | Po humanizmie. Od technokrytyki do animal studies, Z. Ładyga, J. Włodarczyk (red.), Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk 2015. |
251. | Popkiewicz M., Świat na rozdrożu, Wydawnictwo Sonia Draga, Katowice 2016. |
252. | Popkiewicz M., Kardaś A., Malinowski S., Nauka o klimacie, Wydawnictwo Sonia Draga, Warszawa 2019. |
253. | Posthuman Research Practices in Education, C.A. Taylor, Ch. Hughes (red.), Palgrave Macmillan, New York 2016. |
254. | Potulicka E., Rutkowiak J., Neoliberalne uwikłania edukacji, Ofi cyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010. |
255. | Prigogine I., Stengers I., Z chaosu ku porządkowi. Nowy dialog człowieka z przyrodą, przeł. K. Lipszyc, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1990. |
256. | Reddington S., Price D., Pedagogy of New Materialism: Advancing the Educational Inclusion Agenda for Children and Youth with Disabilities, „International Journal of Special Education” 2018, 33, 2. |
257. | Reece J.B., Urry L.A., Cain M.L., Wasserman S.A., Minorsky P.V., Jackson R.B., Biologia Campbella, przeł. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2016. |
258. | Rice S., Th ree Educational Problems: Th e Case of Eating Animals, „Journal of Th ought” 2013, 48 (2). |
259. | Robinson K., Oblicza umysłu. Ucząc się kreatywności, przeł. M. Mentel, Wydawnictwo Element, Gliwice 2016. |
260. | Rorty R., Przygodność, ironia i solidarność, przeł. W.J. Popowski, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2009. |
261. | Rømer T.A., Th e Educational Th ing, w: Making Sense of Education. Fifteen Contemporary Educational Th eorists in their own Words, G.J.J. Biesta (red.), Springer, Dordrecht– Heidelberg–New York–London 2012. |
262. | Rudnicki C., Deleuze i Guattari o dwóch zagrożeniach, „Kronos” 2015, 35 (4). |
263. | Rutkowski J., Zmierzch kształcenia? Wybrane implikacje pedagogiczne implikacje fi lozofi i Leo Straussa i Erica Voegelina, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012. |
264. | Rzeczy i ludzie. Humanistyka wobec materialności, J. Kowalewski, W. Piasek, M. Śliwa (red.), Instytut Filozofi i Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2008. |
265. | Rzeczy – Kultura – Edukacja, M. Chutorański, A. Makowska (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2019. |
266. | Savage-Rumbaugh S., Wamba K., Wamba P., Wamba N., Welfare of Apes in Captive Environments: Comments On, and By, a Specifi c Group of Apes, „Journal of Applied Animal Welfare Science” 2007, 10 (1). |
267. | Schuppli S., Najbardziej niebezpieczny fi lm świata, przeł. J. Staniszewski, w: Materialność, K. Gutfrański, A. Hendriks, I. Moreiry, A. Szyłak, L. Vergary (red.), Instytut Sztuki Wyspa, Gdańsk 2012. |
268. | Sejnowski T.J., Deep learning. Głęboka rewolucja. Kiedy sztuczna inteligencja spotyka się z ludzką, przeł. P. Cypryański, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2019. |
269. | Sheldon R., Form / Matter / Chora: Object-Oriented Ontology and Feminist New Materialism, w: Th e Nonhuman Turn, R. Grusin (red.), University of Minnesota Press, Minneapolis–London 2015. |
270. | Singer P., O życiu i śmierci. Upadek etyki tradycyjnej, przeł. A. Alichniewicz, A. Szczęsna, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997. |
271. | Singer P., Wyzwolenie zwierząt, przeł. A. Alichniewicz, A. Szczęsna, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2004. |
272. | Skórzyńska A., Uczenie się, „Słownik Przyszłości. Forum Przyszłości Kultury” 2018, http://forumprzyszloscikultury.pl/2018/teksty/uczenie-sie, dostęp 23.11.2019. |
273. | Sloterdijk P., Reguły dla ludzkiego zwierzyńca. Odpowiedź na Heideggera list o humanizmie, tłum. A. Żychliński, „Przegląd Kulturoznawczy” 2008, 1. |
274. | Snaza N., Toward a Genealogy of Educational Humanism, w: Posthuman and Educational Research, N. Snaza, J.A. Weaver (red.), Routledge, New York 2015. |
275. | Snaza N., Appelbaum P., Bayne S., Carlson D., Morris M., Rotas N., Sandlin J., Wallin J., Weaver J., Toward a Posthumanist Education, „Journal of Curriculum Th eorizing” 2014, 30 (2). |
276. | Sonu D., Snaza N., Th e Fragility of Ecological Pedagogy: Elementary Social Studies Standards and Possibilities of New Materialism, „Journal of Curriculum and Pedagogy” 2015, 12 (3). |
277. | Sośnicki K., Istota i cele wychowania, Nasza Księgarnia, Warszawa 1967. |
278. | Spinoza B., Etyka, przeł. I. Myślicki, Warszawa 2008. |
279. | St. Pierre E.A., Post Qualitative Inquiry, the Refusal of Method, and the Risk of the New, „Qualitative Inquiry” 2019. |
280. | St. Pierre E.A., Rethinking the Empirical in the Posthuman, w: Posthuman Research Practices in Education, C.A. Taylor, Ch. Hughes (red.), Palgrave Macmillan, New York 2016. |
281. | Stańczyk P., Freire versus Foucault: plantacje, niewolnictwo i pedagogika rzeczy, „Parezja” 2019, 1. |
282. | Starego K., Uwolnienie podmiotowości przez u-wolnienie czasu szkoły. O komodyfi kacji tożsamości, kulturze kompetencji i o pewnej możliwości wyjścia z zatrzasku indywidualizacji, „Parezja” 2016, 1 (5). |
283. | Stengers I., Propozycja kosmopolityczna, przeł. A. Kowalczyk, w: Ekologie, A. Jach, P. Juskowiak, A. Kowalczyk (red.), Muzeum Sztuki, Łódź 2014. |
284. | Stengers I., Wondering about Materialism, w: Th e Speculative Turn: Continental Materialism and Realism, L. Bryant, N. Srnicek, G. Harman (red.), re.press, Melbourne 2011. |
285. | Stiegler B., Wstrząsy. Głupota i wiedza w XXI wieku, przeł. M. Krzykawski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017. |
286. | Stolyarov G., Death is Wrong, Second Edition, Rational Argumentator Press, [b.m.w.] 2014. |
287. | Subsumcje edukacji, M. Chutorański, J. Moroz, O. Szwabowski (red.), Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk 2017. |
288. | Sulikowski A., Posthumanizm a prawoznawstwo, Uniwersytet Opolski, Opole 2013. |
289. | Szkudlarek T., Ekonomia i etyka: przemieszczenia dyskursu edukacyjnego, „Teraźniejszość– Człowiek – Wychowanie” 2001, nr specjalny. |
290. | Szwabowski O., Nekrofi lna produkcja akademicka i pieśni partyzantów. Autoetnografi a pracy akademickiej i dydaktycznej w czasach zombie-kapitalizmu, Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2019. |
291. | Śliwerski B., Meblowanie szkolnej demokracji, Wolters Kluwer, Warszawa 2017. |
292. | Śliwerski B., Wychowanie. Pojęcie – znaczenia – dylematy, w: Wychowanie. Pojęcia – Procesy – Konteksty. Interdyscyplinarne ujęcie, t. 1: Istota i sens wychowania. Wokół kontekstów i znaczeń, M. Dudzikowa, M. Czerepaniak-Walczak (red.), Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007. |
293. | Taylor C.A., Edu-crafting a Cacophonous Ecology: Posthumanist Research Practices for Edu cation, w: Posthuman Research Practices in Education, C.A. Taylor, Ch. Hughes (red.), Palgrave Macmillan, New York 2016. |
294. | Teaching with Feminist Materialisms. Teaching with Gender. European Women’s Studies in International and Interdisciplinary Classrooms, P. Hinton, P. Treusch (red.), ATGENDER, Th e European Association for Gender Research, Education and Documentation, Utrecht 2015. |
295. | Tegmark M., Życie 3.0. Człowiek w erze sztucznej inteligencji, przeł. T. Krzysztoń, Pruszyński i S-ka, Warszawa 2019. |
296. | Th e Nonhuman Turn, R. Grusin (red.) University of Minnesota Press, Minneapolis– London 2015. |
297. | Uexküll J. von, Kriszat G., Pasaże ku światom zwierząt i ludzi. Książka z obrazkami niewidzialnych światów, przeł. K. Bobrowicz, Warszawa 2016. |
298. | Urry J., Global complexity, Polity Pressin-Blackwell Publishing, Cambridge–Malden 2005. |
299. | Virilio P., Prędkość i polityka, przeł. S. Królak, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008. |
300. | Vlieghe J., Edukacja w warunkach szkolnych. Ku pedagogice skupionej na rzeczy, przeł. P. Zamojski, „Studia i Badania Naukowe. Pedagogika” 2016, X. Walkerdine V., Psychologia rozwojowa i badania dzieciństwa, przeł. M. Kościelniak, w: Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem, M.J. Kehily (red.), Wydawnictwo WAM, Kraków 2008. |
301. | Weaver J.A., Snaza N., Against methodocentrism in educational research, „Educational Philosophy and Th eory” 2016, 11 (49). |
302. | Weil K., Zwrot ku zwierzętom. Sprawozdanie, w: Zwierzęta, gender i kultura. Perspektywa ekologiczna, etyczna i krytyczna, A. Barcz, M. Dąbrowska (red.), E-naukowiec, Lublin 2014. |
303. | Weisman A., Odliczanie. Ostatnia nadzieja na przyszłość naszej planety, przeł. A. Sznajder, Wydawnictwo Sonia Draga, Katowice 2014. |
304. | Welzer H., Samodzielne myślenie, przeł. V. Grotowicz, Wydawnictwo Dobra Literatura, Słupsk 2016. |
305. | Welzer H., Wojny klimatyczne. Za co będziemy zabijać w XXI wieku?, przeł. M. Sutowski, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2010. |
306. | Wiener N., Cybernetyka i społeczeństwo, Książka i Wiedza, Warszawa 1960. |
307. | Wilson A.D., Golonka S., Ucieleśnienie poznania to nie to, co myślisz, „Avant. Pismo Awangardy Filozofi czno-Naukowej” 2014, 1. |
308. | Witkowski L., Niewidzialne środowisko. Pedagogika kompletna Heleny Radlińskiej jako krytyczna ekologia umysłu, idei i wychowania. O miejscu pedagogiki w przełomie dwoistości w humanistyce, Ofi cyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2014. |
309. | Wolfe C., „Animal studies”, dyscyplinarność i post(humanizm), przeł. K. Krasuska, „Teksty Drugie. Teoria literatury, krytyka, interpretacja” 2013, 1/2. |
310. | Wolfe C., What is Posthumanism?, University of Minnesota Press, Minneapolis–London 2010. |
311. | Zajdel J.A., Paradyzja, Supernowa, Warszawa 2004. |
312. | Zamojski P., Dialektyka funkcjonalizacji szkoły, w: Subsumcje edukacji, M. Chutorański, J. Moroz, O. Szwabowski (red.), Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk 2017. |
313. | Zamojski P., Od demaskacji ku budowaniu. Po-krytyczna perspektywa badań pedagogicznych, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2014, 67 (3). |
314. | Zamojski P., Pedagogika skupiona na rzeczy – wprowadzenie do idei, „Parezja” 2019, 1. |
315. | Zaremba Bielawski M., Higieniści. Z dziejów eugeniki, przeł. W. Chudoba, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2014. |
316. | Zięba S., Historia myśli ekologicznej, Wydawnictwo KUL, Lublin 2004. |
317. | Żółkowska T., Posthumanizm. Niepełnosprawność. „Niepełnosprawność. Dyskursy Pedagogiki Specjalnej” 2018, 32. |
318. | Netografia |
319. | http://transhumanism.org/index.php/WTA/languages/C50/ (dostęp 9.11.2015). |
320. | https://pl.wikipedia.org/wiki/Homo (dostęp 18.10.2019). |
321. | http://www.whus.pl/pl/o-wydziale/instytuty-i-katedry/instytuty/instytut-pedagogiki/ aktualnoci/relacja-z-konferencji-naukowej-edukacja-2050 (dostęp 6.11.2019). |
322. | Czasopisma |
323. | „Forum Oświatowe” 2008, 20, numer specjalny: Studia z posthumanistycznej fi lozofi i podmiotu, M. Kruszelnicki, W. Kruszelnicki (red.). |
324. | „Kultura Współczesna” 2008, 3. |
325. | „Parezja” 2019, 1. |
326. | „Societas/Communitas” 2013, 2 (16) nt. Pedagogizacja życia społecznego, M. Czyżewski, E. Marynowicz-Hetka, G. Woroniecka (red.). |
327. | „Teksty Drugie. Teoria literatury, krytyka, interpretacja” 2018, 2. |